خبرگزاری مهر - گروه هنر- زهرا منصوری: درست در همین سال هایی که سینمای ایران به واسطه قهر مخاطبان سایه سنگین رکود حاکم بر گیشه ها را تجربه می کند و فرآیند عرضه محصولات نمایشی در آستانه ورود به دورانی تازه به واسطه فراگیر شدن بسترهای عرضه جدید در فضای مجازی قرار دارد، «سینمای کوتاه ایران» انگیزه بالایی برای یافتن مخاطبانی تازه برای خود دارد.
«فیلم کوتاه» یکی از محصولات بصری مهم و جریان ساز در دنیای جدید محسوب می شود و به همین دلیل دیگر به سختی می توان تولیدات این حوزه را نادیده گرفت.
به همین منظور سرویس هنر خبرگزاری مهر قصد دارد با سرفصل ثابت «هر هفته یک فیلم کوتاه در مهر» به معرفی بخشی از تولیدات «سینمای کوتاه ایران» در قالب گفتگو با عوامل این آثار بپردازد.
در پانزدهمین نوبت از برگزاری این نشست ها میزبان عوامل فیلم کوتاه «سیاه زخم» بودیم؛ فیلمی که می توان آن را یکی از آثار متأثر از جریان سینمای اجتماعی در سینمای کوتاه ایران طی سال های اخیر دانست. فیلم روایتی از تبعات آلوده شدن به «قمار» در یک خانواده آسیب پذیر از نظر اقتصادی است.
آنچه می خوانید گفتگوی خبرگزاری مهر با محمد زارع کارگردان و بهروز پادیاب مدیر تصویربرداری فیلم کوتاه «سیاه زخم» است.
* درباره بحث قمار تا کنون تجربه های متنوعی را در سینما و به خصوص حوزه فیلم کوتاه شاهد بوده ایم. از نظر خودتان، فیلم «سیاه زخم» چه وجه تمایزی با نمونه های قبلی دارد و فکر نمی کنید پرداختن به این مضامین کمی گرفتار چرخه تکرار شده است؟
محمد زارع: ابتدا به این نکته اشاره کنم اینکه بچه های فیلم کوتاه فرصت های دیگری غیر از جشنواره فیلم کوتاه تهران برای عرضه و نمایش آثار خود داشته باشند اتفاق مبارکی است که امیدواریم شنیده ها درباره تغییر رویکرد صداوسیما در این زمینه هم به یک تحول مستمر در این زمینه منجر شود. اینکه سینمای کوتاه به سمت ارتباط با مخاطب عام حرکت کند، اتفاق خوبی است. امروز تمرکز فیلمسازان کوتاه بیشتر به جشنواره ها به خصوص رویدادهای خارجی است. خود من وقتی این فیلم را می ساختم، خیلی به اکران داخلی فکر نمی کردم و نگاهم این بود که بتوانیم در جشنواره های خارجی فیلم را به نمایش بگذاریم.
در این شرایط فرصت های گفتگو درباره فیلم کوتاه مانند همین نشست، بسیار ارزشمند است. درباره بحث تکرار سوژه «قمار» هم با شما موافق هستم اما فکر می کنم در این فیلم، چیزی وجود دارد که در فیلم های دیگر شاهد آن نبوده ایم، آن هم بحث «قمار آنلاین» است. من خودم تا امروز در فیلم های کوتاه دیگر این ایده را ندیده بودم. از زمانی که کرونا آغاز شد، تقریباً در دست همه نوجوانان ما، یک گوشی موبایل است. زمانی شاید دانش آموزان را نهی می کردیم تا آن ها را در زمینه استفاده از تلفن همراه کنترل کنیم، اما از زمانی که آموزش آنلاین فراگیر شد، گوشی تلفن همراه، جزئی جدایی ناپذیر از نوجوانان ما شد.
ما تحقیقی داشتیم که نشان می داد تعداد زیادی از نوجوانان کشور، به همین واسطه درگیر قمار آنلاین شده اند. حتی در برخی مدارس هم این معضل بروز داشت و مشخصاً در قالب یک بازی خیلی از نوجوانان به این سمت ترغیب شده بودند. این اتفاق هم ناشی از غفلت خانواده ها از دنیای بزرگی است که در پس این قاب به ظاهر کوچک وجود دارد. شاهدیم که نوجوانان ما آرام آرام دارند از فضای بازی های گروهی فاصله می گیرند و به سمت سرگرمی با تلفن همراهی می روند که خانواده ها واقعاً از درون آن خبر ندارند. یکی از خطرات این دنیا، همین قمار است که می تواند یک زندگی شیرین را به راحتی، به تلخی بکشاند. شخصاً از قمار بسیار متنفرم و شاید به این دلیل سراغ این سوژه رفته ام.
محمد زارع* یعنی تمرکز شما روی نوجوانانی بوده است که درگیر قمار شده اند؟
زارع: سعی کردیم در این زمینه هشدار بدهیم. شاید برای هشدار به خانواده ها موضوعات دیگری هم قابل طرح بود اما ما دست روی قمار آنلاین گذاشتیم.
* اگر تمرکزتان بر روی نوجوان بوده است، فکر نمی کنید کاراکترهای اصلی داستان را از نظر سن و سال، به درستی انتخاب نکرده اید!؟
زارع: از نظر من هر دوی این کاراکترها زیر ۲۰ سال سن دارند، حتی اگر احساس بزرگ بودن آن ها را دارید، ناشی از بلوغ زودرس آن ها در آن شرایط است. ما حتی به این موضوع هم فکر کردیم که چرا باید سراغ بازیگرانی برویم که چهره های پخته تری نسبت به تصویر تین ایجری که از نوجوانان در فیلم ها وجود دارد، داشته باشند. شما همین امروز هم در میان نوجوانان، چهره های زیادی را می بینید که گویی شکسته شده اند.
زارع: شما کافیست یک دوره از جشنواره فیلم کوتاه را از دست بدهید، مانند جشنواره امسال که طیفی از فیلمسازان در آن حضور نداشتند، شما جای دیگری برای دیدن فیلم های دیگران پیدا نمی کنید. شاید همین مسئله باعث می شود گاهی فضای آثار ما شبیه به هم باشد بدون اینکه اطلاع ازآن داشته باشیم. در مجموع وجود کلیشه در «سیاه زخم» را می پذیرم
* بازهم فکر می کنم فیلم شما گرفتار کلیشه ها در پرداختن به قمار است و به صرف اشاره به قمار آنلاین، فضای آن را متفاوت نکرده است.
زارع: من قبول دارم که در فیلمم مقداری کلیشه هم وجود دارد اما برای نمایش دادن بحث قمار مجاری، چاره نداشتم جز اینکه سراغ این فضا بروم. بد نیست بدانید ما فیلم نامه اولیه ای برای این کار نوشته بودیم و در مرحله انتخاب بازیگر بودیم که ناگهان فیلم «بچه خور» محمد کارت منتشر شد و دیدیم دقیقاً شبیه فضای داستانی ماست! حدود ۴، ۵ ماه زمان گذاشتیم تا آن فیلمنامه اولیه را تغییر بدهیم...
* به دلیل شباهت با فیلم محمد کارت؟
زارع: بله. آن هم فیلمنامه ای که برای آن مجوز گرفته بودیم و بازیگران آن را هم انتخاب کرده بودیم! شاید یکی از دلایل اینکه شما به تکرار کلیشه ها در سینمای کوتاه اشاره می کنید، همین دسترسی محدود فیلمسازان به آثار همکاران شان باشد. شما کافیست یک دوره از جشنواره فیلم کوتاه را از دست بدهید، مانند جشنواره امسال که طیفی از فیلمسازان در آن حضور نداشتند، شما جای دیگری برای دیدن فیلم های دیگران پیدا نمی کنید. شاید همین مسئله باعث می شود گاهی فضای آثار ما شبیه به هم باشد بدون اینکه اطلاع از آن داشته باشیم. در مجموع وجود کلیشه در «سیاه زخم» را می پذیرم.
* در زمینه دیالوگ نویسی هم فیلم دچار ضعف است و در مواردی خیلی گل درشت شده است!
زارع: این مورد بیش از فیلمنامه و حتی بازی بازیگران، به کارگردانی من بازمی گردد. البته که قائل به این هستم که نباید اتفاقات پشت دوربین برای مخاطب روایت شود اما چون این موضوع مطرح شد، لازم است در این زمینه توضیح دهم که ما محدودیت بودجه برای کارمان داشتیم و باید در ۲ روز کار را جمع می کردیم. اگر کارمان به روز سوم می رسید، امکان داشت تولید نشود! از این دو روز هم یک نصف روز تجهیزات فیلمبرداری مان دیر رسید و یک نصف روز هم درگیر بیمارستان و بیماری یکی از بازیگران شدیم. در مجموع یعنی برای این کار را در دو نصف روز جمع کردیم. قبول دارم در مواردی دیالوگ ها خوب گفته نشده است، به رغم آنکه خوب نوشته شده بودند. در مواردی هم هنگام فیلمبرداری تصورمان این بود که می توانیم در مرحله تدوین بخش هایی را اصلاح کنیم اما در بخش هایی نتوانستیم. پس مشکل این صحنه ها نه دیالوگ است، نه بازیگر، مشکل اصلی زمان و بودجه بود. همان مشکلی که می توان گفت بخش عمده ای از فیلمسازان کوتاه دارند با آن دست و پنجه نرم می کنند.
* احتمالاً این معذوریت ها و محدودیت ها در زمینه مسائل فنی مانند تصویربرداری هم تأثیر گذاشته است.
زارع: قبل از توضیحات بهروز (پادیاب) درباره تصویربرداری به این نکته اشاره کنم که با توجه به زمان محدود، فشار خیلی زیادی را به تیم تصویربرداری وارد کردیم. بهروز همیشه آدم زودجوشی است اما در این پروژه صبری از خودش نشان داد که توانستیم کار را جمع کنیم. لوکیشنی هم که انتخاب کردیم، فضای کوچکی داشت و در این زمینه تعمد داشتیم تا بتوانیم خفگی و فشار موجود روی این خانواده را، در تصویر هم حس کنیم.
بهروز پادیاب: قبل از این لوکیشن، لوکیشن دیگری پیدا کرده بودیم که بزرگ تر هم بود اما سه چهار روز مانده به آغاز تصویربرداری کنسل شد و مجبور به انتخاب لوکیشن جایگزین شدیم که به این گزینه رسیدیم. براساس فضایی هم که این خانه به ما می داد، مجبور بودیم از دوربین روی دست استفاده کنیم. تمام تلاش گروه این بود که بتوانیم در همان دو نصف روز، کار را ضبط کنیم. یک نوبت مجبور شدیم به دلیل بارندگی وسایل را جمع کنیم و در یک نوبت هم برای ۴ ساعت قطع برق داشتیم!
زارع: البته اساساً معتقدم همین چالش ها ساختن فیلم کوتاه را جذاب می کند. اینکه شما می خواهید در زمانی کوتاه، داستانی را روایت کنید که آغاز، میانه و پایان درستی داشته باشد. قطعاً اگر زمان بیشتری می داشتید، هیچ کدام از این اتفاقات نمی توانست به اثر شما لطمه بزند. مواجهه با این چالش ها برای من جذاب است و معتقدم سازنده فیلم کوتاه را پخته تر می کند.
* انتقادی که به تواتر در سال های اخیر درباره «سینمای کوتاه» مطرح می شود، بحث تب ساخت فیلم های اجتماعی در میان فیلمسازان کوتاه، آن هم متأثر از سینمای بلند است. فکر می کنم یکی از مصادیق تام و تمام چنین انتقادی می تواند همین فیلم «سیاه زخم» باشد. واقعاً از نظر فنی و لااقل در زمینه فضاسازی بصری، امکان نوآوری و خلاقیت در ساخت آثار اجتماعی وجود ندارد؟
پادیاب: بله متأسفانه اکثر آثار ما به صورت دوربین روی دست تصویربرداری می شوند و من هم مخالف آن هستم. برای همین کار هم ابتدا اصلاً موافق نبودم اما به دلیل فضای محدود، گزینه دیگری نداشتیم.
پادیاب: بله. چون محمود کلاری در «جدایی نادر از سیمین» عملکرد موفقی در کنار اصغر فرهادی داشته، همه می خواهند همان کار را تکرار کنند. من کلاً با دوربین روی دست مشکل دارم، به خصوص اینکه احساس کنم استفاده از آن در پروژه ای منطق لازم را ندارد
* اینکه می گویید «متأسفانه» یعنی خودتان جزو منتقدان این جریان هستید؟
پادیاب: بله و این مسئله مربوط به سینمای کوتاه هم نیست. در سینمای بلند و حتی سریال سازی هم این اتفاق را شاهد هستیم. واقعیت این است که تا پیش از ساخت «جدایی نادر از سیمین» هم ما تجربه هایی در زمینه تصویربرداری دوربین روی دست داشتیم، اما بعد از این فیلم بود که همه سینمای ما انگار شد، دوربین روی دست!
* این همان چیزی است که به عنوان یک «تب» به آن انتقاد می شود.
پادیاب: بله. چون محمود کلاری آنجا عملکرد موفقی در کنار اصغر فرهادی داشته، همه می خواهند همان کار را تکرار کنند. من کلاً با دوربین روی دست مشکل دارم، به خصوص اینکه احساس کنم استفاده از آن در پروژه ای منطق لازم را ندارد.
* یعنی اگر به عنوان یک مخاطب و بدون اطلاع از محدودیت هایی که در تولید داشتید، «سیاه زخم» را می دیدید، اذیت می شدید؟
پادیاب: واقعاً استفاده از دوربین روی دست را دوست ندارم اما اگر قرار بر نقد باشد، باید همه جوانب را در نظر بگیریم. اگر مخاطب باشم و بدانم پروژه ای به دلیل فضای کم ناگزیر از استفاده از دوربین روی دست بوده است، آن را می پذیرم. ولی در مواردی می توان سراغ ابزارهای دیگر هم رفت اما این کار را نمی کنند. چرا باید کار موفق فرد دیگری را تکرار کنیم؟
بهروز پادیاب* این نکته هم برایم جای سوال دارد که چرا همه فیلمسازانی که می خواهند درباره «قمار» فیلم بسازند، آن را محدود به جنوب شهر می کنند؟ مگر این پدیده محدود به طبقات پایین جامعه است؟
زارع: در فیلم کوتاه زمان بسیار محدودی در اختیار دارید تا بتوانید میزان کثیف بودن یک موضوع را به تصویر بکشید. نشان دادن یک آدم ثروتمند و قمارباز در این بستر دشوار است و مجبوریم سراغ یک سری نشانه های آشنا برویم. در زمینه خلاقیت در فیلم اجتماعی هم که به آن اشاره داشتید، بد نیست به این موضوع اشاره کنم که همواره در میان فیلمسازان این گزاره مطرح است که شما اگر بهترین فیلمساز هم باشید، بازهم تابع ایده و سوژه هستید و به تعبیری این سوژه فیلم است که به شما می گوید چگونه باید روایت شود.
شاید بهروز با دوربین روی دست مخالف باشد اما حتی اگر لوکیشن بازتر و بزرگ تری هم داشتیم، بازهم من این فیلم را همین گونه دیده بودم. من دلم می خواست. از تجربه موفق دیگران که دیده بودم، استفاده کنم. فیلم «سیاه زخم» را از زمان نگارش فیلمنامه تا دکوپاژ و تولید را همواره همین طور دیده بودم.
* صادقانه بگویید؛ می پذیرید که متأثر از تب سینمای اجتماعی این سال ها هستید؟
زارع: اگر بدانم که قطعاً می خواهم فیلم بعدی ام را هم دوربین روی دست بسازم، این حرف شما را می پذیرم اما هنوز نمی دانم فیلم بعدی ام چه سوژه ای دارد و آیا می خواهم آن را با دوربین روی دست روایت کنم یا دوربین روی ریل!
* در ابتدای گفتگو اشاره کردید که زمان ساخت «سیاه زخم» به اکران داخلی آن فکر نمی کردید و به فکر عرضه آن در جشنواره های خارجی بودید، همزمان از دغدغه تان برای هشدار به خانواده ها در زمینه قمار مجازی و استفاده نوجوانان از موبایل گفتید؛ فکر نمی کنید تناقضی در این مواضع وجود دارد؟ چطور برای فیلمی که اساساً برای جشنواره های خارجی ساخته اید، چنین رسالت و نقش اجتماعی ای در نظر می گیرد؟
زارع: ما حتماً به عرضه فیلم در داخل کشور هم فکر کرده ام و نکته ای که به آن اشاره کردم، مربوط به حضورهای جشنواره ای است. بالاخره در زمینه ساخت محدودیت هایی داشتیم که با آن ملاحظات نمی شد فیلم را برای حضور در جشنواره های داخلی تولید کرد. ما هم اصل را بر حضور در جشنواره های خارجی گذاشتیم. می دانستیم سخت گیری هایی در جشنواره های داخلی وجود دارد که احتمال دارد کار ما را نپذیرند. اما در اینکه در نهایت قرار است این فیلم در داخل پخش شود و مخاطب آن را ببیند، تردیدی نداشتیم. حتی برای عرضه فیلم در پلتفرم های داخلی هم اقدام خواهیم کرد.
۱۴۰۱/۰۹/۲۲ ۰۷:۰۱
