خبرگزاری مهر -گروه هنر-علیرضا سعیدی: چارچوب فعالیتی هنرمندان فعال در حوزه موسیقی ملی از گذشته تا به امروز مملو از آثار ماندگار و شنیدنی است که همچنان بعد از گذشت سال ها و شاید دهه ها از تولید و عرضه آنان به مخاطب توانسته در روح و جان شنوندگان فهیم و فرهیخته موسیقی ایرانی جا خوش کند. عرصه ای بی بدیل که سرشار از آثار درخشان و ممتازی است که برای توصیف هر یک از این مجموعه ها و قطعات باید کتاب ها و مقالات و پژوهش های فراوانی نوشت تا شاید ذره ای به ارزش این آثاری که در این سال ها تبدیل به گمشده های موسیقی کشورمان شده اند، پی برد.
ارزش هایی مملو از علاقه و مهر مفاخر موسیقی ایران به هنر و ادبیاتی که در سال های نه چندان دور رفاقتی عمیق تر و صمیمانه تری را نشان داده و موجب می شد تا تماشاگران و مخاطبان این گونه موسیقایی همچون سایر گونه های موسیقی که در نظام اقتصادی موسیقی ایران به فعالیت مشغول بودند، نه تنها حرف های زیادی برای گفتن داشته، بلکه در مقاطعی هم گوی سبقت از موسیقی های تجاری و سرگرم کننده ایران زمین را در حوزه تماشاگر بربایند و فضایی فراهم سازند تا مخاطبان ایرانی به معنا و مفهوم مطلق کلمه از موسیقی هایی لذت ببرند که ثمره شنیدن آنها چیزی جز ارتقای فرهنگ و افزایش آگاهی آنان از هنر و ادبیات و فرهنگ ایران زمین نداشت.
در سال های اخیر شیوع نابهنگام کرونا و پس از آن اتفاقات اخیر کشور خلاء تولید این گونه های موسیقایی بیش از گذشته نمایان کرد و نشان داد که آثار تولیدشده پیشین چه گنجینه های نابی بودند.
اگرچه در تعریف و تشریح آنچه بر موسیقی ملی ایران زمین گذشت می توان به گزاره های رسانه ای متعددی رجوع کرد و پی به علل کاهش مخاطب در این عرصه به دلیل سو مدیریت ها و اشتباهات مختلف برد، اما یکی از بارزترین ویژگی هایی که رجعت دوباره به آنها حداقل می تواند یادآوری و بازخوانی مناسبی برای خوانش دوباره آثار موسیقایی در این عرصه کند، تولید آثار ملی میهنی متعددی است که طی سال های گذشته توسط هنرمندان دارای احترام و ارزشمند موسیقی ایرانی چه در قالب «آلبوم»، چه در قالب «تک آهنگ» و چه در قالب «یک اثر موسیقایی در یک آلبوم» پیش روی مخاطبان این حوزه قرار گرفته اند. آثاری که به دلیل هوشمندی آهنگساز و نوازنده و خواننده در انتخاب آثاری که برای تولید انتخاب کردند، این کارها را نه تنها تبدیل به ماندگارترین و ممتازترین آثار ملی – میهنی کردند، بلکه از آنها می توان به عنوان ممتازترین آثار موسیقایی در حوزه موسیقی ایرانی یاد کرد. آثاری که بسیاری از آنها فارغ از دیدگاه سیاسی – اجتماعی که در زمان انتشار خود داشتند و مخاطب می توانست به صلاحدید آنچه در روزگارش اتفاق افتاده از آن برداشت های مختلفی داشته باشد، اما دربرگیرنده مؤلفه های موسیقایی ارزشمند و ممتازی بودند که نمی توان از نام آنها به راحتی عبور کرد.
اساساً توجه به آثار موسیقایی که در حوزه های وطن دوستی و وطن پرستی توسط هنرمندان موسیقی کشورمان تولید شده، به ویژه در این روزها که کشورمان در بطن اتفاقات و التهابات مختلفی قرار دارد، امری اجتناب ناپذیر است که می تواند فارغ از دل زدگی ها، دعواهای سیاسی، اختلافات درون گروهی، منازعات اجتماعی و تقابل رویکردهای مختلف اندیشه ای که پرداخت به آنها مجال دیگری می طلبد، شرایط روحی مناسبی را برای فرار از این التهابات فراهم سازد که شنیدن به آن هم دربرگیرنده ایجاد روحیه وحدت طلبی و ایران دوستی و هم شنیدن موسیقی است که روزی روزگاری نقل محافل و دستگاه های پخش صوتی خانه ها و اتومبیل ها و مغازه های بودند اما هم اینک در مهجورترین شکل ممکن میان موجی از آلودگی های صوتی نشأت گرفته از تولیدات نازل موسیقایی قرار گرفته اند.
آنچه در سلسله گزارش های «بازخوانی مهر از نواهایی برای میهن» مورد توجه قرار گرفته، رجعتی دوباره و اجمالی به آثار موسیقایی است که طی دهه های گذشته و سال های اخیر توسط هنرمندان ارزنده موسیقی کشورمان در سبک های مختلف پیش روی مخاطبان قرار گرفته اند و در این گزاره های رسانه ای بدون تقدم و تأخر زمانی به آنها می پردازیم. شرایطی که نقد و تحلیل و واکاوی هر یک از این آثار دربرگیرنده ابعاد مختلفی بوده و همواره مورد توجه منتقدان، مدرسان و پژوهشگران این عرصه قرار گرفته اند اما در این گزارش ها تلاش می شود تا معرفی مختصری از آنها صورت پذیرد.
در اولین شماره از این مجموعه گزارش ها به سراغ آلبوم «وطن من» به آهنگسازی مرحوم پرویز مشکاتیان، خوانندگی مرحوم ایرج بسطامی رفتیم که در فروردین ماه سال ۱۳۷۶ پیش روی مخاطبان قرار گرفت.
حسن ناهید نوازنده نی، مهیار فیروزبخت نوازنده ویولن و کمانچه، محمد دلنوازی نوازنده بربط، کیوان ساکت نوازنده تار، منوچهر غیوری نوازنده نی، منوچهر باستان سیر نوازنده ویولنسل، بهرام ساعد نوازنده تار، شهرام اعتمادی نوازنده تار، حسن مقدم نوازنده تارباس، سیاوش پورفضلی نوازنده تارباس، کوروش بابایی نوازنده کمانچه، بهداد بابایی نوازنده سه تار، مسعود حبیبی نوازنده دف، مهرداد جوادیان نوازنده کمانچه، محمد آذری نوازنده سنتور، سعید نعیمی منش نوازنده سنتور باس، جمشید محبی نوازنده تمبک، پروِیز مشکاتیان نوازنده سنتورهم گروه اجرایی آلبوم را تشکیل می دادند. این در حالی بود که تصنیف «وطن من» با شعر ملک الشعرا بهار، «ساز و آواز»، تصنیف «سروبلند» با شعر حافظ، «پیش درآمد»، «تک نوازی تار»، «جنگ و صلح» استاد شهنازی، تصنیف «سمن بویان» با شعر حافظ و «چهار مضراب پگاه» آثاری بودند که در این آثار موسیقایی منتشر شده اند.
در توضیح این آلبوم آمده است: «پرویزمشکاتیان بسیار ساده و معمولی، مثل همه آدم های این روزگار روزی به دنیا امده، رشد کرده و بالیده است. او آمد. ساده، مثل همه، اما بودن و چگونگی شدن او دیگر سهل و آسان نبود. ساده به دست نیامد. رنج و رنج، مرارت و مشقت. نشستن و اموختن. ایستادن و پرباری و سر به زیری و … اندکی عشق او را چنین شایسته و بایسته به این جای خوش نشانده است. کوچه باغ های خاکی نیشابور در اردیبهشت بارانی، عطر حضور او در سال ۱۳۲۴ خورشیدی نوید داد. سایه سار پرخط و رنگ و صدای پدر حسن مشکاتیان در شش سالگی، مأمن خوبی بود که او با موسیقی برای همیشه رفیق راه شود.
جوان برومند تازه دیپلم گرفته وارد دانشکده هنرهای زیبا می شود و نزد استادان به نامی چون نور علی برومند، داریوش صفوت، محمدتقی مسعودیه، مهدی برکشلی فنون موسیقی و تئوری آن را فرا می گیرد و ردیف به نام میرزا عبدالله را به عنوان سرشاخه ای که او را به خورشید می رساند. انتخاب می کند در آنجا هم از حضور بزرگوارانی چون شادروان عبدالله دوامی، سعید هرمزی و یوسف فروتن راه و رسم فروتنی و پرباری را می آموزد.
مرکز حفظ و اشاعه موسیقی سایه گاه امنی بود برای بالیدن هرچه بیشتر و، در اینجا هم خیلی زود به عنوان سرپرست گروه و استاد نوازنده سنتور مشغول به کار شد. آزمون سراسری باربد که به همت آن زنده یاد بی همتا نورعلی برومند برپا شد، محل شیرین نوازی او همراه با رقص شاد مضراب های سنتور شد و او به عنوان مقام ممتاز دلربایی کرد. سال ۱۳۵۶ سال حضور عارفانه و عاشقانه موسیقی اصیل ایرانی، سال شکل گرفتن گروه عارف در رادیو به همراه او چند تن از یاران یار بود و همو بود که پس از استعفا از رادیو و تلویزیون با تکیه بر سایه نجیب و متواضع شعر و موسیقی هوشنگ ابتهاج کانون فرهنگی هنری چاووش را برپا ساخت و چاووشی خوانان سال های آغازین انقلاب و درباروری و شکوفایی موسیقی کوشیدند.
یادگاری های او در زمینه موسیقی به راستی که آثار برگزیده ای هستند. در سال های نه چندان دور بغض و حماسه، شنیدن ضرباهنگ متین و موقر او در آدینه های تنهایی، کردبیات هایش، ملودی های گاه چهارم عشق اوف در دل و جان ما خوش بسیار نشسته است.»
اما یکی از مهم ترین و بارزترین آثار این آلبوم موسیقایی تصنیف ماندگار «وطن من» است که با ملودی فراموش نشدنی پرویز مشکاتیان این اسطوره تمام نشدنی نوازندگی و آهنگسازی موسیقی ایرانی با صدای منحصر پرویز مشکاتیان: یک چیزی در نهان خانۀ ذهن هر ایرانی هست و آن ایران است که برای آن جان فشانی می کنند، آهنگسازی می کنند، اشک می ریزند و به موقع هم شمشیر می کشند. زمانی که ایرج «وطن من» را خواند اشک مرا درآورد به فرد مرحوم ایرج بسطامی آن را تبدیل به اثری تاریخی و ماندگار کرد. اثری بی بدیلی که هم در شعر، هم در موسیقی و هم در خوانندگی ایرانی جزو شاخص ترین آثار وطنی قرار گرفت که صدای از کویر برخاسته ایرج بسطامی که انصافاً جزو منحصر به فردترین نواهای در پهنه آواز معاصر ایران محسوب می شود، این اثر را به ماندنی ترین آهنگ آلبومی تبدیل کرد که نامش نیز به عنوان نام اصلی اثر برگزیده شد. اثری که بعدتر در مجامع بین المللی هم مورد توجه قرار گرفت و شکوهش در رویدادهای خارجی نیز به عنوان یک اثر ملی به جهانیان معرفی شد.
بسطامی دو بیت آغازین این تصنیف را ابتدا پایین و غم آلود می خواند و بعد دوباره همان ابیات را در اوجی سوزناک اجرا می کند.
مشکاتیان درباره این اثر که با شعری از «ملک الشعرای بهار» ساخته شده، گفته است: «یک چیزی در نهان خانۀ ذهن هر ایرانی هست و آن ایران است که برای آن جان فشانی می کنند، آهنگسازی می کنند، اشک می ریزند و به موقع هم شمشیر می کشند. زمانی که ایرج «وطن من» را خواند اشک مرا درآورد. از آن زیباتر نمی شد خواندن این اثر؛ به خاطر اینکه تا از ایران صحبت می شد اشکش در می آمد. او پی خط ایران ای وطن من را حس می کرد که یعنی چه؟ برای همین با آن شکوه و عظمت و البته توانایی اجرایش توانست کار را اجرا کند. من افتخار می کنم و یا تنها افتخارم این است که این اثر از طرف سازمان ملی یونسکو به عنوان سرودی رسمی انتخاب شد. من به یونسکو کاری ندارم ولی به ایرج، ملک الشعرا و ایران خیلی کار دارم».
ایرج بسطامی یکم آذر ماه سال ۱۳۳۶ در شهرستان بم متولد و دی ماه سال ۱۳۸۴ بود که بر اثر زلزله دلخراش این شهر جان سپرد. او در دامان خانواده ای هنردوست و هنرمند رشد پیدا کرد. اعضای خاندان پدری او جملگی دستی در آواز و موسیقی داشتند. استعداد ذاتی او و ظرفیت خوبی که برای احیای این استعداد در خانواده موجود بود باعث شد که او از ۵ سالگی به موسیقی و آواز خواندن روی بیاورد. پدر این هنرمند نخستین معلم او بود و همچنین سال ها ردیف موسیقی را به روش دوامی نزد عمویش یدالله بسطامی آموخت. بسطامی در سن هفده سالگی بود که در آزمون باربد رادیو کرمان مقام دوم را کسب کرد.
ورود به کلاس درس استاد محمدرضا شجریان در سن بیست سالگی نقطه عطفی در زندگی شخصی و هنری ایرج بسطامی به عنوان یکی از نوادر موسیقی ایران بود و موجب شد وی در زمره برترین شاگردان استاد شجریان است. گرچه فوت برادر بسطامی که همواره مشوق او در راه هنر بود، تأثیر بسیار تلخی بر روحیه او گذاشت.
آشنایی بسطامی و مشکاتیان نیز به سالهای رفت و آمد بسطامی با خانواده شجریان برمی گردد. پس از آن همکاری مشکاتیان و بسطامی شکل گرفت که حاصل آن درخشان ترین آثار بسطامی ست. مشکاتیان صدای بسطامی را در کلاس های استاد شجریان شنیده بود و به این نتیجه رسیده بود که جای چنین صدایی در موسیقی کم است. ضمن اینکه آلبوم های «افشاری مرکب»، «مژده بهار»، «افق مهر» و «وطن من» در این سال ها به موسیقی ایران افزوده شدند. البته کنسرت افشاری مرکب با استقبال بسیار زیاد مردم در ایران مواجه شد و بعد از آن در کشورهای زیادی نیز این کنسرت اجرا شد.
«فسانه» به آهنگسازی کیوان ساکت، «خزان و آرزو» به آهنگسازی پرویز یاحقی، همایون خرم، جلیل شهناز، احمد عبادی، «خانه بوی گل گرفت» به آهنگسازی حسین پرنیا، «سکوت» به آهنگسازی کورش متین و محمد میرنقیبی، «افشاری مرکب» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «مژده بهار» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «بوی نوروز» با آهنگسازی حمید متبسم، «موسم گل» با آثاری از عارف قزوینی، موسی معروفی، محمدرضا درویشی و علی اکبر شیدا، «حال آشفته» با آهنگسازی حسین پرنیا، «رقص آشفته» (گلپونه ها)» به آهنگسازی حسین پرنیا، «وطن من» به آهنگسازی پروِیز مشکاتیان و علی اکبر شهنازی، «کنسرت راست پنجگاه» به آهنگسازی پرویز مشکاتیان، «بی کاروان کولی» به آهنگسازی کیوان ساکت، «بداهه خوانی و بداهه نوازی» به آهنگسازی روح الله خالقی و اکبر محسنی آلبوم هایی هستند که از مرحوم بسطامی در بازار موسیقی منتشر شده اند.
۱۴۰۱/۰۹/۰۸ ۱۴:۰۲
