خبرگزاری مهر - گروه هنر- زهرا منصوری: «فیلم کوتاه» یکی از محصولات بصری مهم و جریان ساز در دنیای جدید محسوب می شود و به همین دلیل دیگر به سختی می توان تولیدات این حوزه را نادیده گرفت.

به همین منظور سرویس هنر خبرگزاری مهر تلاش دارد با سرفصل ثابت «هر هفته یک فیلم کوتاه در مهر» به معرفی بخشی از تولیدات «سینمای کوتاه ایران» در قالب گفتگو با عوامل این آثار بپردازد.

فیلم کوتاه «دنیا، منم فوعه» سی وچهارمین فیلم کوتاهی است که در قالب این گفتگو میزبان کارگردانش بودیم.

«دنیا، منم فوعه» را می توان در دسته فیلم های مرتبط با جریان مقاومت در منطقه قرار داد و همان طور که از نامش برمی آید، تلاش دارد روایتی از منطقه ای فراموش شده با نام «فوعه» در سوریه ارائه کند.

کارگردان این فیلم کوتاه، پیش از این و به بهانه فیلم کوتاه «اسما» هم در همین سلسله گفتگوها، مهمان خبرگزاری مهر شده بود.

آنچه می خوانید، گفتگوی خبرگزاری مهر با مصطفی آقامحمدلو نویسنده و کارگردان فیلم کوتاه «دنیا، منم فوعه» است.

* بعد از فیلم کوتاه «اسما» این دومین فیلم کوتاه شما با موضوع تحولات سوریه و مشخصاً جریان مقاومت است. بد نیست از اینجا شروع کنیم که ریشه این دغدغه کجاست و تا چه زمانی می خواهید این مسیر را ادامه دهید؟ آیا امکان دارد روزی یک فیلم کوتاه با سوژه اجتماعی از مصطفی آقامحمدلو شاهد باشیم؟

۱۰ سال پیش از آنکه فیلم کوتاه «اسما» را بسازم، در حوزه بحران های منطقه مستندسازی می کردم. حدود ۲۰ الی ۲۵ فیلم مستند در عراق و افغانستان ساختیم که همه آن ها بر موقعیت های بحرانی این کشورها متمرکز بوده است.

* که به نوعی می شود همان محور مقاومت.

بله. این ها کشورهای حوزه محور مقاومت هستند. من خودم را فیلمساز مقاومت می دانم و احتمالاً فیلم های بعدی هم که خواهم ساخت، نشانه هایی از این جنس فیلمسازی را در دل خود خواهد داشت. بالاخره هر کسی برمبنای تجربیات و مشاهدات خودش فیلم می سازد. فیلم کوتاه «اسما» که پیش تر هم درباره اش با هم صحبت کردیم، حاصل مصاحبه با یک سوژه واقعی بود.

فیلم «دنیا، منم فوعه» هم حاصل گفتگوهای من با حدود ۲۰۰ الی ۳۰۰ نفر از کسانی است که از محاصره فوعه رها شده بودند. حسم این بود که روایت هر یک از این آدم ها می تواند سوژه ساخت یک فیلم سینمایی بین المللی باشد. فوعه و کفریا، موقعیتی عجیب و غریب داشته اند و به عنوان سخت ترین محاصره تاریخ، احساس کردم حرف های ناگفته ای درباره شان وجود دارد.

* این عنوان «سخت ترین محاصره تاریخ» را براساس پژوهش مطرح می کنید؟

واقعاً شما نمی توانید نمونه مشابه این محاصره را در هیچ کجای دنیا پیدا کنید. کوبانی ۶ ماه در محاصره بود و محاصره اش هم یک محاصره ۳۶۰ درجه نبود، اما همه دنیا و رسانه ها به آن پرداختند اما در حدود ۴ سالی که فوعه و کفریا در محاصره بودند، سکوت کامل بر جهان حاکم بود و رسانه ها هم سکوت مطلق کرده بودند. حتی رسانه های ایران هم سکوت کرده بودند. این منطقه کوچک در عمق استان ادلب قرار دارد. در این منطقه حدود ۴۰ هزار شیعه، به مدت ۴ سال در محاصره قرار می گیرند و مطلقاً هیچ چیز به آن ها نمی رسد. برخی اوقات هواپیماهای ما کمک هایی را به صورت هوایی در این منطقه رها می کردند اما از آنجایی که ارتفاعی پایین تر نمی توانستند بیایند، برخی از این کمک ها به مناطق دیگر می افتاد و به دست این اهالی نمی رسید.

در این منطقه حدود ۴۰ هزار شیعه، به مدت ۴ سال در محاصره قرار می گیرند و مطلقاً هیچ چیز به آن ها نمی رسد. برخی اوقات هواپیماهای ما کمک هایی را به صورت هوایی در این منطقه رها می کردند اما از آنجایی که ارتفاعی پایین تر نمی توانستند بیایند، برخی از این کمک ها به مناطق دیگر می افتاد و به دست این اهالی نمی رسید

باید حرف های این آدم ها را بشنوید تا بدانید عمق این فاجعه اگر ما دیرتر رسیده بودیم، تا کجا می توانست برود. در حدود یک سال و نیم پایانی محاصره، آدم ها علف هرز و آب باران می خوردند! من یک خانم ایرانی می شناختم که می گفت قبل از شلوغی ها و درگیری ها با همسرش که اهل فوعه بوده ازدواج کرده و به این منطقه آمده بود.

در همان روزهای ابتدایی محاصره همسرش را می گیرند و در پشت بام یک خانه، داخل یک قفس او را می بندند. او تعریف می کرد در تمام طول ۸ روزی که همسرش در حال احتضار قرار داشت و داشت به شهادت می رسید، تمام مدت یکدیگر را می دیدند! تصور کنید چقدر این موقعیت عجیب و دراماتیک است. وقتی با این خانم صحبت می کردم دیدم دختری ۴ ساله دارد که یک سیب را مدام نگاه می کند. وقتی پرسیدم چرا اینگونه می کند؟ گفت این دختر من تا کنون سیب را از نزدیک ندیده و در ایام محاصره به دنیا آمده است.

حوادث روزمره در فوعه، به شدت تکان دهنده و نمایشی بوده است. هر کسی که از فوعه به بیرون آمد، آکنده از این جنس مشاهدات بود. هر کدام از آدم ها احساس می کردند دچار سرنوشت خاصی شده اند که دنیا باید صدای شان را بشنود.

* اتفاقاً عنوان فیلم هم نشان می دهد که می خواهد خبر از مظلومیت یک منطقه به دنیا بدهد، اما فیلم هیچ اطلاعات خاصی درباره منطقه فوعه نمی دهد. مخاطبی که تاکنون اسم فوعه را نشنیده است، چه دریافتی می تواند از روایت فیلم داشته باشد؟

فیلم را اگر بخواهیم نسبت به عظمت حادثه فوعه قیاس کنیم، قطعاً حرف اندکی زده است. آنقدر عمق فاجعه و ابعاد این اتفاق ویژه بود که ما تلاش کردیم در روایت این فیلمنامه که نسخه اولیه آن در حدود ۵۰ دقیقه بود، همه این ابعاد را پوشش دهیم. در استعداد فیلم کوتاه و با توجه به دشواری تأمین بودجه برای ساخت فیلم کوتاه، اگر می خواستیم همه آن شرایط ویژه و ملتهب را به تصویر درآوریم، هزینه تولید بسیار بالا می رفت و از پس آن برنمی آمدیم.

* خب اگر بنا را بر ناتوانی روایت درست و جامع بگذاریم، لزوم ساخت چنین فیلمی چیست؟

فیلم به اندازه خودش می تواند کار کند و حداقل این است که برای مخاطب این سوال را به وجود می آورد که فوعه کجاست و این انسان ها چه کسانی هستند؟

* ولی نکته اینجاست که مخاطب برای درک فیلم، گویی نیاز به اطلاعات بیرون از فیلم دارد.

فیلم به اندازه یک فیلم کوتاه می تواند مخاطب را با اسم فوعه آشنا کند اما قطعاً این نقطه ابتدایی یک ماجراست. گویی ما تنها یک سطر از فوعه گفته ایم. اشاره کردم فیلمنامه اولیه حدود ۵۰ دقیقه بود اما با هر کسی که صحبت می کردیم، می گفت از نظر بودجه، امکان ساخت چنین فیلمی در مدیوم سینمای کوتاه وجود ندارد. به همین دلیل سراغ فیلمنامه کوچک شده ای رفتیم که امکان ساختش فراهم بود و حاصلش حالا مقابل شماست.

حکایت این دوربین در فیلم یک حکایت واقعی در فوعه بوده است. یک مستندساز ایرانی دوربینی را به داخل محدوده محاصره می فرستد و از همین طریق فیلم هایی را به دست می آورد و برمبنای همان تصاویر و اطلاعات عملیات محرم شکل می گیرد

* این فیلم کوتاه مگر محصول سازمان اوج نیست؟ واقعاً مشکل بودجه داشتید؟

 ۵۱ درصد بودجه فیلم را سازمان اوج تقبل کرد. بخش دیگر را انجمن سینمای جوانان پرداخت کرد، مقداری را هم مؤسسه آوینی و باشگاه فیلم سوره تقبل کردند.

* خیلی هم دست تان تنگ نبوده!

البته این تکه تکه بودجه گرفتن ها، چیزی در حدود ۴ سال زمان برد. هنوز هم ۲۰۰ میلیون تومان بابت تولید این فیلم بدهکاریم.

* حالا که صحبت از امکانات است، درباره دکور هم صحبت کنید. به نظر می رسد فضای کار خیلی شبیه تله تئاتر شده است. چطور به این لوکیشن رسیدید و چقدر از دکور استفاده کردید؟

ما خیلی جستجو کردیم تا لوکیشنی پیدا کنیم که از نظر فضای داخلی و خارجی، شبیه همان ساختمان امن واقعی در فوعه باشد. تلاشمان این بود که لوکیشن واقعی پیدا کنیم و چیزی را از ابتدا نسازیم، اما متأسفانه نتوانستیم. باید جزئیاتی را رعایت می کردیم که برای مخاطب سوری زبان و یا مخاطب آشنا با آن جغرافیا می توانست مهم باشد. در طول یک ماه پیش تولید لوکیشن مناسبی را پیدا نکردیم و تنها گزینه ساخت دکور بود که اتفاقاً گزینه هزینه بری هم برای مان بود.

* درباره ساختار روایت، تمهید دوربین شاهد در فیلم زمانی کارکرد دارد که بتوانیم آن را تبدیل به یک شخصیت پیش برنده در روایت کنیم. فکر می کنید این دوربین شاهد در فیلم شما توانسته چنین شخصیتی پیدا کند و تبدیل به یک کاراکتر شود؟

ما در روایت خود شخصیتی به نام سیدعلی داریم که از ابتدا او را با یک دوربین هندی کم می بینیم. متوجه می شویم او حدود یک سال است در حال مصاحبه با افراد است و در انتهای فیلم هم از آن رمزگشایی می شود و می فهمیم ماجرای آن چیست. حکایت این دوربین هم یک حکایت واقعی در فوعه بوده است. یک مستندساز ایرانی دوربینی را به داخل محدوده محاصره می فرستد و از همین طریق فیلم هایی را به دست می آورد و برمبنای همان تصاویر و اطلاعات عملیات محرم شکل می گیرد. از این منظر اتفاقاً فکر می کند دوربین در این فیلم کاملاً یک کاراکتر دارد.

* جز چند دیالوگ گل درشت کاراکترها خطاب به دوربین که قرار است بخشی از اطلاعات را به صورت مستقیم به مخاطب منتقل کند، این دوربین هیچ هویت و کارکرد دیگری در روایت ندارد.

در رمزگشایی انتهای داستان ما این نکته را مطرح می کنیم که حافظه همین دوربین از طریق دختربچه ای به ایران می رسد و برمبنای همان، عملیات نجات فوعه شکل می گیرد. نکته ای که برای مان مهم بود این بود که نقش ایرانی ها در نجات فوعه را بدون اشاره مستقیم و بدون وارد کردن کاراکتر ایرانی به داستان، مورد اشاره قرار دهیم. حضور این دوربین درواقع پی او وی (زاویه دید) ایرانی در روایت است که منجر به نجات این جماعت می شود. البته اشاره مستقیم و گل درشتی به آن نداشتیم.

در مسیر نگارش فیلمنامه خیلی روی این مسئله بحث کردیم که این هندی کم چقدر باید در فیلم حضور داشته باشد. حتی درباره فرم تصاویر مربوط به هندی کم هم بحث هایی داشتیم تا ببینیم باید از تصاویر ضبط شده توسط هندی کم استفاده کنیم یا تصاویر دوربین اصلی را با تمهیدات بصری به تصویر هندی کم نزدیک کنیم. نهایتاً به این جمع بندی رسیدی که زیبایی شناسی فیلم را خیلی نباید از بین ببریم. اگر می خواستیم از تصویر واقعی دوربین هندی کم استفاده کنیم و یا تمهیداتی مانند درج دکمه قرمز «Rec» در کنار تصویر و قاب معروف هندی کم را به کار ببریم، خیلی از فیلم بیرون می زد. هم روایت را از دست می دادیم و هم یکدستی فضای بصری فیلم از بین می رفت. از همان دوربین اصلی استفاده کردیم و تلاش کردیم با تغییر فاصله کانونی و ریختگی تصویر، حس دوربین هندی کم را به مخاطب القا کنیم.

وقتی روس ها به سوریه آمدند، تازه دیدیم که هم سطح تجهیزات نظامی، دوربین به همراه دارند. اینجا بود که ایرانی ها هم متوجه اهمیت دوربین و پوشش رسانه ای فعالیت های خود در سوریه شدند. از سال پنجم یا ششم حضور ما در سوریه بود که حاج قاسم گفت نیاز به مستندسازی داریم و به همین دلیل فضای کار کمی باز شد

* چرا زبان فیلم فارسی است؟ در دقایق ابتدایی حتی این حس به مخاطب دست می دهد که فیلم مربوط به جنگ ایران و عراق است! در حالی که زیرنویس و استفاده از زبان اصلی، خیلی وقت است که در سینمای ما حل شده است. فیلم قبلی خودتان زیرنویس داشت و همین شب ها هم سریال «عاشورا» به زبان ترکی از تلویزیون پخش می شود و زیرنویس دارد.

فیلم «اسما» را تلاش کردیم با زبان شامی و لهجه سوری بسازیم. حدود ۶ ما برای بازیگرش گشتیم و او هم یک ماه و نیم زیرنظر مشاور لهجه تمرین کرد اما نهایتاً فقط توانستیم به لهجه واقعی، نزدیک شویم! ما همه ایران را گشتیم و هر کس که فکر می کردیم می تواند در فضای فیلم به زبان عربی سوری صحبت کند، آمد و تست داد اما به نتیجه نرسیدیم. اگر می خواستیم در این فیلم هم زبان اصلی را رعایت کنیم، که خودم خیلی دوست داشتم این اتفاق رخ دهد، باید فیلم را در سوریه می ساختیم و هزینه اش بسیار بالا می رفت.

البته در سینمای جهان هم ما نمونه هایی داریم. مانند ریدلی اسکات که درباره یونان باستان فیلم می سازد اما کاراکترها انگلیسی صحبت می کنند. نمونه هایی از این دست بسیار داریم. البته این فیلم کوتاه برای اکران در سوریه و کشورهای عربی دوبله شده است اما در پخش بین الملل همین زبان فارسی و زیرنویس انگلیسی را خواهیم داشت. نکته دیگر هم این بود که در هدف گذاری برای مخاطبان، سهم ۷۰ درصدی برای مخاطبان داخلی در نظر گرفته بودیم.

*خب چه نیاز بود این همه برای رسیدن به لهجه اصیل سوری تلاش کنید؟ مگر چند درصد مخاطبان ایرانی متوجه این لهجه می شوند؟

می خواستیم به آن فضا نزدیک شویم می خواهم اینجا این را هم بگویم که هنوز شبهه های زیادی در ذهن مردم ایران نسبت به ماجراهای سوریه وجود دارد و کسی هم نیست که پاسخ به این شبهه ها برایش مسئله باشد! ما در ماه های اولیه که برای مستندسازی به سوریه می رفتیم، ما را درون گونی می کردند و به ایران بازمی گرداندند! در تمام ۴۰ سال گذشته ما همواره حفاظت را بر روایت ترجیح داده ایم و برای همین دوستان ما همواره حضور دوربین را مزاحم می دانستند! هنوز هم شرایط همین است.

وقتی روس ها به سوریه آمدند، تازه دیدیم که هم سطح تجهیزات نظامی، دوربین به همراه دارند. اینجا بود که ایرانی ها هم متوجه اهمیت دوربین و پوشش رسانه ای فعالیت های خود در سوریه شدند. از سال پنجم یا ششم حضور ما در سوریه بود که حاج قاسم گفت نیاز به مستندسازی داریم و به همین دلیل فضای کار کمی باز شد. در عین حال همچنان در روایت گری عقب هستیم.