به گزارش خبرگزاری فارس، چهارمین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیأت و آیین های مذهبی با عنوان «کرسی علمی ـ ترویجی جغرافیای تاریخی شبیه خوانی (تعزیه) در ایران» با ارائه مسلم نادعلی زاده عضو هیأت علمی دانشگاه اهل بیت(ع) و با حضور منتقدان و صاحب نظران محمدرضا سنگری عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سعید طاووسی مسرور عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رضا بیات عضو هیأت علمی دانشگاه شهید رجایی در دانشگاه اهل بیت(ع) برگزار شد.

بررسی تاریخچه تعزیه خوانی

در ادامه مسلم نادعلی زاده عضو هیأت علمی دانشگاه اهل بیت(ع) در تبیین اهمیت مفهوم جغرافیای تاریخی اظهار کرد: ترکیب جغرافیای تاریخی، ترکیب نسبتا جدیدی در پژوهش ها است. از این رو در این جلسه در رابطه با پراکندگی جغرافیایی شبیه خوانی در ایران نکاتی را ارائه می کنم که در آینده می توان از این پراکندگی جغرافیایی و از منشأهای آن، مطالعات مردم شناسانه داشت و علت یابی کرد که برای مثال چرا از این جغرافیا، این نمایش مذهبی پدید آمده و شکل گرفت.

وی افزود: ما تاریخ دقیقی برای آغاز شبیه خوانی در ایران سراغ نداریم اما می توانیم حدس بزنیم که براساس شواهد و مدارک تاریخی این اتفاق از کدام مناطق آغاز شده است. تاریخچه تعزیه خوانی را، بایستی از سه منظر فقهی؛ تعزیه سرایان، شاعران تعزیه و تعزیه خوانان نامی در دوران قاجار، و در نهایت، سفرنامه ها مورد بررسی قرار داد. از منظر سفرنامه ها باید گفت که نخستین گزارش هایی که ما از اجرای مجالس تعزیه در ایران داریم، مربوط به اواسط قرن دوازدهم می شود. این گزارش ها اجرای یک نمایش مذهبی را بازتاب می دهند و توصیفاتی از قطع شدن دست های حضرت عباس(ع)، مجلس یزید و... در آنها به چشم می خورد.

باید ریشه تعزیه در ایران را در قرن دوازدهم جست وجو کرد

نادعلی زاده ادامه داد: اولین و دقیق ترین گزارش های خارجی مربوط می شود به کارستر نیاورد که ۱۱۷۹ هجری قمری در جزیره خارک شاهد اجرای مجلس تعزیه بوده است. جالب است که او در توصیف خود از این مجلس بیان می کند که هم اهل سنت و هم شیعیان در مجلس حضور داشتند. اجرای چنین مجلسی در سال ۱۱۷۹ در جزیره خارک نشان دهنده این است که مدت ها است مجالس تعزیه در نقاط مختلف ایران جریان دارد که به جزیره خاک هم رسیده است.

وی با اشاره به گزارش هایی از ویلیام فرانکلین در ۱۲۰۱ هجری قمری گفت: گزارش های فرانکلین بیانگر آن است که تعزیه، نمایشی کاملاً جا افتاده و شکل گرفته است؛ این ها نشان می دهد ما در قرن دوازدهم باید دنبال منشأهای تعزیه در ایران بگردیم چون ما در پیش از این تاریخ، گزارشی از سفرنامه نویس ها نداریم. به هر حال واضح است که در طول قرن دوازدهم این اتفاق در ایران افتاده و گسترش پیدا کرده است.

نخستین فتوای مکتوب در زمینه تعزیه خوانی

عضو هیأت علمی دانشگاه اهل بیت(ع) در تبیین منظر فقهی گفت: نخستین فتوای مکتوب که در زمینه تعزیه خوانی به ما رسیده است، مربوط می شود به آقامحمدعلی کرمانشاهی که ایشان اواخر دوره زندیه زندگی می کرده است و معاصر آقامحمدخان قاجار است. ایشان کتابی دارند به نام «مقامع الفضل» که مجموعه پرسش و پاسخ های فقهی ایشان است که در سال ۱۱۹۶ تالیف شده است. در آنجا سوال می شود که نظر شما درباره مراسم تعزیه که در بعضی مناطق اجرا می شود چیست؟، ایشان پاسخ می دهد که اجرای آن ایراد ندارد و فقط ادوات موسیقی که استفاده می شود مناسب مجالس لهو نباشد.

وی ادامه داد: این مطلب نشان می دهد که در اواخر قرن دوازدهم تعزیه در مناطق مختلف ایران رایج بوده که منجر به چنین استفتائی شده است. البته فاضل دربندی در کتاب خود «اکسیر العبادات فی اسرار الشهادات» دو سه واقعه از وحید بهبهانی پدر آقا محمدعلی کرمانشاهی نقل می کند که ایشان در مجالس تعزیه حاضر می شده و عزاداری می کرده است. پس اگر این گزارش ها را بپذیریم نشان دهنده وجود تعزیه در بهبهان و قزوین در اواسط قرن دوازدهم می باشد.

اولین نسخه تعزیه در ایران مربوط به اواخر قاجار است

نادعلی زاده اظهار کرد: از منظر تعزیه سرایان و نسخ تعزیه که به دست ما رسیده است، قدیمی ترین نسخه که الان در اختیار داریم مربوط است به شخصی به نام احمد بن ملا محمدعلی واعظ خوانساری که در ۱۱۳۶ هجری قمری کتابت شده است. او به فنایی متخلص بوده و درباره غارت خیمه ها به تعزیه سرایی پرداخته است. اگر این تاریخ دقیق باشد نشان می دهد که ما در اوایل قرن دوازده (اواخر قاجاریه) نسخه های تعزیه نیز داشته ایم.

این استاد دانشگاه یادآور شد: شاعر دیگری که می شناسیم شخصی به نام ناطق است که اهل غنی(غینه) بوده که در سال ۱۲۰۱ مجالسی از او نقل و کتابت شده است. شاعر بعدی میرزا لطفعلی محرم خوری اهل خور است که ایشان در سال ۱۲۰۰ هجری قمری مجالسی داشته و گزارش هایی از تعزیه سرایی او داریم. اما در تذکره ها، اولین کسی که به عنوان شاعر تعزیه نام برده شده است، شخصی به نام میرزا محمد مازندرانی است که در شیراز می زیسته و در دوران فتحعلی شاه بوده است.

در دوران قاجار «معین البکاء» چه سمتی بود؟

نادعلی زاده جهت بررسی نمونه های تاریخی تکیه های تعزیه گفت: قبل از تاسیس تکیه دولت معروف در سال ۱۲۹۰، ما باز هم تکیه دولتی داشته ایم و مثلا تکیه حاج میرزا آقاسی تکیه دولتی بوده است. اسناد تاریخی نشان دهنده آن است که از زمان فتحعلی شاه و محمدشاه ما تکیه دولتی داشته ایم. البته رجال دیگری چون صدراعظم نیز برای خودشان تکایایی داشته اند.

وی ادامه داد: جالب است که در آن روزگار، سمتی با عنوان «معین البکاء» وجود داشته است. وقتی ناصرالدین شاه به دوستعلی خان محیی الممالک ماموریت می دهد که تکیه دولت را بنا کند، معین البکا که شخصی به نام میرزا محمدتقی بوده و سال ها این سمت را بر عهده داشته است، از دنیا می رود و برادرزاده اش به نام میرزا باقر، معین البکایی را برعهده می گیرد که تا ۳۵ سال هم معین البکاء دولتی بوده است. احتمالا میرزا محمدتقی، شیرازی الاصل بوده و مدتی در اصفهان می زیسته است. وظیفه او این بوده است که تعزیه خوانان خوب را از سراسر ایران شناسایی کرده و به تهران منتقل کند تا در حضور شاه اجرا کنند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: اسامی تعزیه خوانان دوره قاجار بعضاً در اسناد دولتی آن زمان و در اعلان های تکیه دولت و در خاطرات ناصرالدین شاه ثبت شده است. شاید تا حدود ۱۸۰ نفر را اسم داریم. اگر این افراد را بررسی کنیم می بینیم اکثرا اهل قزوین، تفرش، طالقان، کاشان، دامغان، کرمان، اصفهان ، مازندران، قم، خراسان و ساوه بوده اند. یک علت می تواند سابقه این مناطق در تعزیه خوانی باشد و علت دیگر، نزدیک بودن این مناطق به تهران.

ردپای تاریخ تعزیه در ایران در قرن هفتم و هشتم

در بخش دوم این نشست، نقدکنندگان به طرح دیدگاه های خود پرداختند که سعید طاووسی مسرور عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با تقدیر از استنادمحور بودن ارائه نادعلی زاده، نکاتی را در قالب پیشنهادات مطرح کرد.

وی گفت: در مناطقی که دریافتید تعزیه رونق داشته است، حتما به شهرهای کوچک و توابع آن نیز توجه شود. بعضا مطالعه میدانی هم می تواند موثر باشد. مناطقی هم که امروزه تعزیه در آنها به طور جدی دنبال می شود، قطعا خالی از سابقه نبوده و قابل توجه است. برای مثال شهر فشند از توابع قزوین قدیم و خوانسار بایستی مورد مطالعه قرار گیرند. همچنین نسخ خطی، کتاب شناسی ها، تصاویر و نقاشی ها نیز قابلیت تحقیق و بررسی دارد. در روستای لیچاه استان گیلان، امامزاده ای وجود دارد که دور تا دور این امامزاده با نقاشی های تعزیه تزیین شده است.

در ادامه، محمدرضا سنگری عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سخنان خود را با تقدیر از دقت نظر نادعلی زاده شروع و سوالاتی از جمله: در ارائه شما منظور از ایران، ایران جغرافیایی است یا ایران فرهنگی؟، قلمرو معنایی واژه هایی نظیر شبیه سازی و تعزیه چیست؟ را مطرح کرد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه دلایلی را برشمرد که نشان می دهد تعزیه نسبت به آنچه که بیان شد، سابقه دیرینه تری دارد.

وی گفت: اولین دلیل این است که ما در قرن هفتم و هشتم، مولانا حسن کاشانی آملی، نصره بن محمد علوی راضی، حمزه کوچک ورامینی و شهاب سهمنانی را داریم که برای مرثیه خوانان آن زمان متن تولید می کردند.

اولین تعزیه ایران در سیستان و بلوچستان

سنگری افزود: دومین دلیل اینکه، نخستین گزارشی که در باب برگزاری تعزیه در ایران در سفرنامه ها وجود دارد، به قرن یازدهم بر می گردد. تاوورنیک گزارشی در سال 1038 هجری قمری داشته و دلاواله نیز گزارش هایی در قرن یازدهم در اصفهان داشته است. سومین دلیل این است که، گره خوردگی و پیوندی بین برگزاری نمایش های کهن در ایران وجود دارد. به گمان من، آغاز این ها را باید از منطقه سیستان و بلوچستان بدانیم؛ چون براساس تاریخ سیستان، اولین حرکت هایی که اتفاق افتاده است در آنجا بوده است. البته به نظر بنده همه این نمادهای باقی مانده نوعی نمایش است و این نمایش ها نشان می دهد گذشته تعزیه در ایران، پیشینه خیلی بیشتر از این ها دارد.

رضا بیات عضو هیأت علمی دانشگاه شهید رجایی سومین منتقد این نشست علمی بود که با اشاره بر روشمند بودن ارائه، نکات خود را اینگونه بیان کرد: ممکن است ما به خیلی از گزارش ها و اخبار مراجعه نکرده باشیم و هنوز به پژوهش های بیشتری نیاز است. دوما در خود منابعی که می شود بررسی کرد، نسخ خطی، موزه ها و... هنوز جای کار دارد. به نظرم کار بعدی مدون کردن و مرتب کردن اطلاعات بدست آمده است و شاید بررسی تاثیر و رنگ و بوی محلی در تعزیه ها نیز، جالب باشد. مثلا مردم کدام منطقه، چه تخیلی را به صورت داستان درآورده اند.

پایان پیام/