خبرگزاری فارس ـ گروه اندیشه ـ مرتضی ماکنالی: مساله جانشینی پیامبر(ص) یکی از مهم ترین نقاط عطف تاریخ اسلام است، چراکه که این مساله موجب شکل گیری مذاهب و اندیشه های متکثر در جهان اسلام شد.

باتوجه به سالروز شهادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، درباره وقایع آن مقطع مهم تاریخی با سعید طاووسی استاد تاریخ اسلام دانشگاه علامه طباطبایی به گفت وگو پرداختیم که متن کامل آن را در ادامه می خوانید:

تطابق انتخاب علی بن ابی طالب به جانشینی پیامبر با سنت الهی و فرهنگ عربی

فرهنگ در آن دوره سرزمین حجاز و زندگی عرب ها برای انتخاب جانشین چگونه بوده است؟ آیا شکل گیری جلسه به سبک سقیفه برای انتخاب جانشین در فرهنگ عرب حجاز داشته است؟

بسم الله الرحمن الرحیم. تا پیش از اسلام درباره مقوله جانشینی، آن چیزی که می شود تصور کرد، در سطح قبیله است چون در عربستان و به خصوص در سرزمین حجاز اساسا دولت و حکومتی وجود نداشت. حتی شهر هم وجود نداشت. ممکن است کسی بگوید پس مکه، یثرب و طائف چه بوده است؟ اینها شهر نبودند؛ قبایل بودند.

یعنی صرفا عده ای یکجانشین بودند؟

بله. عده ای دوره هم جمع شدند و یکجانشین بودند. نخستین هویت بخشی های شهری توسط جد پیامبر یعنی قصی بن کلاب انجام شد چرا که او دارالندوه را تشکیل داد. البته این یک نهاد مشورتی بود و هیچ الزام شهروندی برای آن وجود نداشت. حتی قبایل بت های جداگانه داشتند.

فرهنگ حاکم بر دارالندوه اینگونه نبود که به تصمیم خاصی برسند و همه آن تصمیم را اجرا کنند؟

چرا بود، اما اینگونه نبود که این نهاد یک شورای مرکزی و رئیس داشته باشد و همه موظف به پذیرش تصمیمات آن باشند. یک ساختار بدوی و ابتدایی داشت اما ممکن بود به تصمیم جمعی هم برسند. درواقع دارالندوه مقدمات یک ساختار جمعی و فراقبیله ای اما خیلی ابتدایی بود.

در دوران قبل از اسلام انتخاب جانشین براساس روابط فامیلی انجام می شد، یعنی معمولا فرزند رئیس قبیله یا داماد او و یا بردارزاده او به عنوان رئیس قبیله انتخاب می شدند. یکی از موضوعاتی که محققان غربی و همین طور محققان خودمان به آن رسیده اند این است که مبتنی بر منطق جانشینی رئیس قبیله و مفاهیمی که در جاهلیت وجود داشته است، مثل شرافت، جانشین پیامبر هم باید از خانواده او انتخاب می شد. مثلا در کتاب جانشینی حضرت محمد، ویلفرد مادلونگ می نویسد لازم نبود پیامبر اعلام کند به فرموده خداوند علی جانشین من خواهد بود.

یعنی اگر مسلمانان می خواستند براساس فرهنگ جاری خودشان عمل کنند، باید علی بن ابی طالب را به عنوان جانشین انتخاب می کردند.

بله. البته ما معتقدیم ملاک این نبوده و مادلونگ هم در مقدمه کتابش تاکید می کند که علی بن ابی طالب برگزیده قرآن است. این همه در قرآن ذکر شده که انبیا از خداوند درخواست کرده که بدون ورثه نمانند. مثلا حضرت زکریا به درگاه خدا دعا کرده، حضرت ابراهیم دعا کرده است. اینها برای چیست؟ خداوند ریل گذاری می کند که در اسلام هم همین مسیر طی می شود. مثلا خداوند در آیه 33 سوره آل عمران می فرماید: «إِنَّ اللهَ اصْطَفى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمینَ» (خداوند، آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عِمران را بر جهانیان برترى داد.)

فقط علی بن ابی طالب می توانست جانشین پیامبر باشد

با این توضیحات می توانیم بگوییم تعیین علی بن ابی طالب به عنوان جانشین پیامبر علاوه بر اینکه مماس با سنت اجتماعی آن دوره بوده، یک سنت الهی هم بوده است.

دقیقا. درواقع مادلونگ می گوید چه براساس فرهنگ عربی و چه براساس فرهنگ اسلام، فقط علی بن ابی طالب می توانست جانشین پیامبر باشد. در غدیر و در برخی روایات از شواهد و قرائن استنباط می شود شدت نگرانی پیامبر به حدی زیاد است به طوری که حتی اگر احتمال کشته شدن حضرت علی علیه السلام وجود داشت، اینقدر نگرانی توجیه نداشت. این همه نگرانی از این جهت بوده که اگر پیامبر صل الله علیه و آله، علی بن ابی طالب را به عنوان جانشین معرفی کند، بیم آن می رود که مردم در واکنش بگویند پس این همه زحمت و جهاد برای این بود که داماد و پسرعمویت را به عنوان جانشین انتخاب کنی؟ درحالی که حضرت می خواست معیارها برای آنها عوض شود و نه صرفا مصداق ها.

در قرآن خداوند می فرماید: أَفَلَا یَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ (آیا با تأمل به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است؟). اما شتر در فرهنگ و ادبیات عرب بسیار حائز مورد توجه بوده به طوری که برای شتر 40 کلمه مختلف وجود دارد. اصلا دایره المعارف ابل تدوین شده است.

یا می فرماید وَإِلَى السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ (و به آسمان (نگاه نمی کنی) که چگونه بر افراشته شده؟) در حالی که اساسا آسمان در فرهنگ عرب بسیار اهمیت داشت و درواقع عرب بود و آسمان. مخصوصا آسمان در شب. پس خداوند موضوع و سوژه را برای مردم عوض نکرده است بلکه نوع نگاه به سوژه را تغییر داده است. یعنی ایندفعه اینگونه نگاه کن.

بنابراین قرار نیست مصداق ها تغییر کند بلکه نوع نگاه باید عوض شود. قرار است علی بن ابی طالب جانشین پیامبر شود اما نه به خاطر رابطه پسرعمویی و نه به خاطر اینکه داماد پیامبر است. عثمان هم داماد پیامبر بود. هدف تغییر معیارها است.

به همین دلیل خداوند به پیامبر که نگران نتیجه معرفی علی بن ابی طالب به عنوان جانشین است، می فرماید: یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ (سوره مائده آیه 67) اینکه می فرماید: وَاللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ، خدا تو را از مردم حفظ می کند، به معنای آن است که یا اساسا مردم چنین شبهه ای را مطرح نکرده اند یا اینکه مطرح کرده اما خداوند آن را دفع کرده است.

روایت عالم اهل سنت از عذاب مخالف تصمیم خدا و رسول در روز غدیر

در همین باره، ثعلبی در تفسیر کشف والبیان که از تفاسیر مهم و متقدم اهل سنت است به این موضوع اشاره کرده است. شاید برای شیعیان جالب باشد که تفسیر روض الجنان و روح الجنان ابوالفتوح رازی که از مهمترین تفاسیر فارسی تاریخ محسوب می شود و مربوط به قرن ششم است، درواقع چیزی نیست جز ترجمه آزاد از کتاب کشف والبیان ثعلبی.

این تفسیر آنقدر مهم بوده است که شیخ ابوالفتوح آن را ترجمه کرده است. در همان تفسیر ثعلبی آمده است که در غدیر یک نفر بلند شد و اشکالی به حضرت کرد و گفت اگر خدا گفته علی باشد که هیچ اما اگر خودت گفتی ما قبول نداریم و به نظر من خدا نگفته و از جانب خودت این را گفته ای؛ اگر خدا گفته همین الان عذاب بیاید و من را نابود کند که ثعلبی می گوید سنگی از آسمان آمد و بر روی او افتاد. ثعلبی می گوید این واقعه تفسیر آیه سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ (سوره معارج آیه اول) است. ثعلبی سنی مذهب است و این آیه را مرتبط با آن واقعه در غدیر می داند.

در مجموع فرهنگ جامعه اینگونه بود و از درون قبیله فردی وابسته به رئیس قبیله مثل پسر ارشد به عنوان جانشین تعیین می شد اما امری که در سقیفه رخ داده امر جدیدی است. خدمت یکی از اساتید که درس می خواندیم، ایشان گفت ما همیشه سقیفه را امری منفی می دانیم اما نکات مثبتی هم داشت. ما از ایشان پرسیدیم نکات مثبت آن چه بوده است؟ گفت نکته مثبت آن این است که در سقیفه هیچکس نگفت چه نیازی به حاکم و جانشین وجود دارد؟ نگفت به همان زندگی قبیله ای برگردیم و حاکم لازم نداریم. هیچکس چنین چیزی نگفت و این نشان می داد تلاش های پیامبر کم رنگ کردن زندگی قبیله ای و ایجاد ساختاری برای حکومت مورد پذیرش جامعه قرار گرفته و این ساختار به امری بدیهی تبدیل شده بود.

اینکه گفتند امیری از ما و امیری از شما نمی تواند تلاش هایی برای بازگشت به ساختار قبلی باشد؟

این یک نوع جدل است چون در ابتدا انصار به دنبال تعیین جانشین پیامبر از درون خود بودند سعد بن عباده نمی خواست امیر مدینه شود، بلکه می خواست جانشین پیامبر شود اما چون با استدلال های شیخین روبرو شد و پاسخی برای آنها نداشت مجبور شد بگوید منا امیر و منکم امیر. جوابی که ابوبکر به او داد مبنایی بود. گفت ما برای تعیین جانشین اینجا جمع شده بودیم. اما اگر این پیشنهاد انصار را هم بپذیریم، باز هم تلاش برای تعیین حاکم مدینه بود و حاکم مدینه متفاوت از رئیس قبیله است.

بنابراین سقیفه به خاطر این تشکیل نشده بود که عده ای بخواهند خود را از جامعه متمایز کنند و ساختار جداگانه ای ایجاد کنند.

بله و این هم حاصل تلاش های پیامبر است. پیامبر مدینه النبی را در حجاز تاسیس کرد.

درواقع می توانیم بگوییم پیامبر علاوه بر تلاش برای پایه گذاری دین در جامعه، تمدن سازی هم کردند.

بله. البته عرب ها همگی اینگونه نبودند. مثلا یمنی ها عرب اصیل تری نسبت به حجاز بودند چون اهل حجاز از نسل حضرت اسماعیل هستند و حضرت اسماعیل مهاجر بود. اما یمنی ها تمدن داشتند. تمدن مَعینیان یمن 8 هزار سال قدمت دارد که معادل جیرفت ایران است.

این تمدن یمنی ها تحت تاثیر تمدن ایران شکل نگرفته است؟

نه لزوما. در زمان انوشیروان یمن به دست ایرانیان فتح شد. برای فتح یمن انوشیروان از زندانیان استفاده کرد. گفت یا در این جنگ شکست می خورند و کشته می شوند یا پیروز می شوند که در نهایت پیروز شدند. انوشیروان نهایات 1400 تا 1500 سال پیش بوده است اما یمن تمدنی 8 هزار ساله داشته است. بنابراین اینگونه نیست که بگوییم عرب ها به کلی تمدن نداشتند. این نبود تمدن مربوط به سرزمین حجاز می شده است. در پَترای اردن تمدن وجود داشته و از سراسر جهان به این منطقه گردشگر می رود. در این کشور شهدای جنگ موته مانند جناب جعفر طیّار، زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه دفن هستند.

در مجموع شکل گیری سقیفه روشی به سبک فرهنگ جاهلی نبود اما تلاش برای تعیین جانشین پیامبر بود، در حالی که حضرت رسول در غدیر به صورت علنی جانشین خود را معرفی کرد، بزرگترین اشتباه انصار بود.

به قول مرحوم شریعتی در غدیر، یک دموکراسی هدایت شده انجام شده بود. خدا تعیین کرد و پذیرش آن را به مردم واگذار کرد. اگر مردم پذیرفتند، جانشین، اعمال ولایت می کند. امیرالمومنین در زمانی که به حکومت رسید هم همین شیوه را دنبال کرد. مثلا حضرت به مردم اعلام کرد دیگر نماز تراویح نخوانید، عده ای گفتند وا سنت عمرا. گفت خب بخوانید. یعنی وظیفه هشدار و انذار را انجام می داد.

درواقع روش مدیریت در حکومت بر مبنای ولایت اینگونه است.

یکی از تفاوت های ائمه با سلاطین همین است. ائمه برای هدایت آمده اند. مثلا امیرالمومنین مردم را به جهاد تشویق می کرد. می گفتند هوا گرم است اجازه دهید هوا بهتر شود. بعد از مدتی حضرت مجددا مردم را به جهاد فرامی خواند. می گفتند هوا سرد است. این در نهج البلاغه هم آمده است. باقی آن را سید رضی نیاورده است چون سید خطبه ها را تقطیع کرده و هدف او از گردآوری نهج البلاغه نشان دادن بلاغت امیرالمومنین بوده است. باقی این خطبه در کتاب الفتوح ابن اعثم کوفی آمده است. وقتی مردم اینگونه جواب می دهند، حضرت شمشیر می کشد و می فرماید فکر می کنید نمی دانم چگونه می شود شما را مطیع دستوراتم کنم؟ من می دانم چه کار باید کرد اما نخواهید به خاطر هدایت شما علی گمراه شود. این جمله به معنای آن است که امام، استفاده از اجبار برای جهاد را مساوی با گمراهی می داند.

اگر حضرت، کسانی که حاضر به حضور در جهاد نمی شدند را از دروازه کوفه آویزان می کرد، هیچ کسی بهانه نمی آورد و همه در جهاد شرکت می کردند چون با خودشان می گفتند اگر به جهاد بروند ممکن است دشمن ما را بکشد اما اگر نرویم حتما علی ما را خواهد کشت. بنابراین احتمال بر قطعیت ارجحیت دارد. امام چنین کاری نمی کرد اما در شام معاویه همین شیوه را به کار می گرفت.

 رگه هایی از نگرش جاهلی در سعد بن عباده باقی مانده بود

ابتکار تشکیل سقیفه با سعد بن عباده (رئیس قبیله خزرج و اوس) بود یا اینکه تصمیمی جمعی بود؟

می شود بگوییم تصمیمی جمعی بود اما قطعا شخصیت سعد بن عباده هم موثر بوده است. چون سعد بن معاذ رئیس قبیله اوس به شهادت رسیده بود و در بین انصار شخصیتی همتراز با سعد بن عباده نبود و قبیله اوس هم به ایشان نگاه می کرد. در سقیفه قطعا همه انصار نبودند و براساس وسعت سقیفه و گزارش های تاریخی افراد حاضر در سقیفه خیلی بیشتر از 10 نفر و 20 نفر بودند.

در گفت وگویی شما عدد 300 نفر را برای تعداد جمعیت انصار در سقیفه عنوان کردید.

عدد تخمینی من ۳۰۰ نفر است. چون طبق گزارشات تاریخی، گاهی اوقات در جلسه همهمه می شده و صدا نمی رسیده است. براساس ابعاد محیطی سقیفه و گزارشات متعدد، برآورد من این است که ۳۰۰ نفر از انصار در سقیفه حضور داشته اند. این ۳۰۰ نفر، از بزرگان و افراد اثرگذار اوس و خزرج بودند اما قطعا شخص سعد بن عباده جایگاه مهمی در میان آنها داشته است.

سعد بن عباده جانفشانی های زیادی برای اسلام و پیامبر انجام داد اما شواهد نشان می دهد کمی از خوی جاهلی در او باقی مانده بود. یکی از نمونه های آن شعاری است که او در روز فتح مکه سر می دهد. در آن روز پرچم انصار در دست سعد است و وقتی وارد مکه می شود با صدای بلند می گوید الیوم یوم الملحمه. یعنی امروز روز خونریزی است. پیامبر پرچم را از دست او می گیرند اما به خاطر جایگاهی که سعد داشت، پرچم را به دست پسرش قیس می دهد و به او می گویند بگو الیوم یوم المرحمه. یعنی امروز روز رحمت و بخشش است.

به نظر می رسد قیس بن سعد باید در سقیفه حضور داشته باشد اما او همیشه تابع امیرالمومنین بوده است. حتی حدیثی از امیرالمومنین درباره سعد هست که حضرت فرموده اند ای کاش من دو تا قیس بن سعد داشتم. یکی را فرماندار مصر قرار می دادم و یکی را نزد خودم نگه می داشتم. این نشان دهنده جایگاه قیس بن سعد بن عباده است.

در لحظات پایانی زندگی هم می گوید من از زمانی که اسلام آوردم و اکنون که در حال جان دادن هستم به یاد ندارم گناهی کرده و انحرافی رفته باشم. هر کسی نمی تواند چنین ادعایی کند. بنابراین حضور امثال قیس بن سعد در سقیفه می تواند ناشی از این باشد که بخواهند در جریان امور قرار بگیرند و نه اینکه نتیجه سقیفه را تایید کند.

انصار دچار خطای راهبردی شدند

بررسی های تاریخی نشان می دهد تا دوران حکومت امیرالمومنین، در بین اصحاب امیرالمومنین، حدود 50 نفر شیعه اعتقادی پیدا کنیم که برخی از این افراد، جزء انصار هستند. آیا آنها نمی توانستند نقشی را در سقیفه ایفا کنند؟ آیا اینها جزء مدعوین بوده اند؟ ردپایی از آنها در سقیفه وجود دارد؟

به نظر می رسد خیلی از آنها در سقیفه حضور داشتند و با خلیفه اول بیعت کردند اما بعدا با حضور در جنگ های امیرالمومنین، حضرت را یاری کرده و تعداد زیادی از آنها هم به شهادت رسیدند. انصار در دوران خلافت حضرت خیلی همراهی کردند و به همین دلیل بنی امیه چشم دیدن انصار را نداشت. مشهور است که خلیفه اموی به یک نفر گفت برو سیره بنویس، او نوشت و آورد. خلیفه اموی گفت این سیره پیامبر نیست، همه اش ذکر خیر علی و انصار است. در جواب گفت علی دامادش بود و انصار هم کسانی بودند که او را یاری کردند و پناه دادند. خلیفه اموی گفت اگر نمی توانی چیز دیگری بنویسی، اصلا ننویس.

به نظر من در سقیفه انصار دچار یک خطای راهبردی شدند و تشکیل سقیفه حداقل برای همه انصار از باب قدرت طلبی برای خودشان و نادیده گرفتن امیرالمومنین نبود بلکه آنها به این جمع بندی رسیده بودند که حزب قریش به رهبری ابوبکر قطعا اجازه نخواهد داد علی بن ابی طالب جانشین پیامبر شود. گفتند اگر قرار است علی جانشین نشود، چرا ما نشویم؟ و در این معرکه جبهه سومی را تشکیل دادند. جبهه سومی که می تواند طرف حق را بگیرد، وقتی که جدا می شود، خود به خود به جبهه باطل کمک می کند چون انصار وزن به دست آوردن خلافت را نداشتند.

اگر بخواهیم مثال امروزی بزنیم، مثل کاندیدای انتخاباتی که زمینه رای بالایی ندارد و حضورش در انتخابات ندارد و فقط اتحاد را به هم می زند.

بله. دقیقا. مثلا در تحلیل های فوتبال شنیده اید که می گویند فلان باشگاه شخصیت قهرمانی ندارد. تا هفته های پایانی مسابقات، صدر جدول است اما در بازی پایانی گل به خودی می زند و قهرمانی را از دست می دهد. جبهه انصار هم همین طور بود. آنها شخصیت گرفتن این منصب را نداشتند و عواملی هم دست به دست هم داد که به حزب قریش کمک کنند. یکی از این عوامل دو دستگی انصار بود. اگرچه پیامبر تلاش کرد اوس و خزرج با هم متحد شوند و ایشان از عنوان واحد انصار برای آنها استفاده کرد اما به هر حال زمینه اختلاف را داشتند. بنابراین می بینیم که حزب قریش از این اختلاف افکنی سود می برد.

عمر در سقیفه گفت شما (یعنی انصار) نمی توانید خلیفه شوید. گفتند چطور؟ گفت به خاطر اینکه پیغمبر شما را به ما سپرد. اگر قرار بود شما خلیفه شوید، ما را به شما می سپرد. این چیزی بود که نمی توانستند منکر شوند. بعد از تدفین حضرت رسول، وقتی اخبار سقیفه را به امیرالمومنین دادند و گفتند انصار و سعد بن عباده مدعی خلافت شدند، حضرت فرمودند انصار نمی توانند خلیفه شوند چون پیامبر آنها را به ما سپرد. این همان نکته ای بود که عمر در سقیفه گفت و انصار هم نمی توانستند این را منکر شوند.

بعد از آن بود که در جلسه پیشنهاد « منا امیر و منکم امیر » را مطرح کردند. خلیفه اول با استدلال الائمه من قریش به استقبال آنها رفت که این هم تقطیع حدیث پیامبر بود. پیامبر فرموده بودند الائمه اثنی عشر کلهم من قریش اما ابوبکر به گفت پیامبر فرمود الائمه من قریش. وقتی می گویید ائمه ۱۲ نفر اند و همگی قریشی هستند. اینجا قریشی بودن موضوعیت ندارد اما وقتی می گویید ائمه قریشی هستند یعنی صرفا قریشی بودن ملاک است.

درواقع وقتی پیامبر می فرمایند ائمه 12 نفر هستند. یعنی فقط 12 نفر جانشین من هستند و همه اهل قریش شایستگی جانشینی را ندارند.

بله. اجمالا اینکه در قریش هستند. اما جنبه مهم آن به نظر من تقیه بوده است. حضرت نمی توانستند به صراحت جانشین شان را نام ببرند. بارها گفته ام و الان هم می گویم که آن نقل هایی که از خطبه غدیر شده که اسامی معصومین در آن درج شده است را قبول ندارم چون پیامبر نمی توانستند اسامی همه جانشینان خود را بگویند زیرا در این صورت دیگر تقیه ائمه بعدی بی معنا است.

البته این نوع نقل ها از خطبه غدیر ضعیف است و در قرون متاخر مطرح شده اند و مشکلات دیگری هم از نظر متن دارند. نقل های اصیل تری که از خطبه غدیر داریم فاقد اسامی ائمه است. از بین جانشینان فقط نام علی بن ابی طالب مطرح شده و همچنین به صورت کلی از عبارت عترت استفاده شده است. بنابراین اینکه پیامبر فرمودند «الائمه اثنی عشر کلهم من قریش» یک نوع تقیه است چرا که اگر نیاز به تقیه نبود، به جای کلمه قریش از کلمه بنی هاشم یا خانواده ام یا فرزندان علی بن ابی طالب استفاده می کردند. ائمه بسیار مراقب بودند که نام جانشینان شان فاش نشود و مخفی بمانند.

اگر پیامبر به صورت مشخص و صریح نام ائمه بعد از خود و بعد از علی بن ابی طالب را بیان می کردند، دشمنان اهل بیت حتما امیرالمومنین را به قتل می رساندند. درست است که خداوند جان اهل بیت را حفظ می کند اما پیامبر هم وظیفه حفظ جان ائمه را داشت.

 اقدامات پیامبر برای حفظ جان امیرالمومنین

بله. حتی در ماجرای جنگ تبوک عده ای از به ظاهر مسلمانان قصد جان پیامبر را داشتند.

بله. موحوم عبدالحسین زرین کوب یک تحلیل جالب و منحصربه فردی از دلیل ماندن امیرالمومنین در مدینه در ماجرای غزوه تبوک دارند. البته این ماندن در مدینه به امر پیامبر بود. همه منابع گفته اند در جنگ تبوک به خاطر فتنه منافقین علی علیه السلام به امر پیامبر در مدینه ماندند. ایشان می گوید کسی به این توجه نمی کند که شهادت جعفر بن ابی طالب خیلی برای پیامبر سخت بود و لذا حضرت دیگر طاقت شهادت علی بن ابی طالب را نداشت. اساسا یکی از وظایف پیامبر حفظ جانِ جانشین خود است و علی علیه السلام ولی خدا است و باید زنده می ماند. کما اینکه حضرت امیر، حسنین را حفظ می کرد. مثلا حضرت در کارزار جنگ اجازه حضور در مواضع سخت و پرخطر را به امام حسن و امام حسین نمی داد. هیچ وقت آنها را به عنوان علمدار لشکر تعیین نمی کرد و به جای آنها فرزند دیگرش، محمد حنفیه را می فرستاد.

مثلا در جنگ صفین محمد حنفیه در کارزار جنگ بود و خسته به سمت پدر آمد. به حضرت گفت پدر خسته شدم. امیرالمومنین می فرمود پسرم، قربانت شوم برو. دفعه دوم آمد و گفت زحمی شدم و خون از بدنم می رود. حضرت فرمود محمدم پرچمت را محکم بگیر و برو. دفعه سوم با جراحت شدید تر نزد امیرالمومنین آمد به حضرت گفت می خواهی مرا بکشی اما حسنین را در خیمه نشانده ای.

امیرالمومنین فرمودند نه اشتباه کردی. تو پسر علی هستی و آنها پسر فاطمه و از نسل رسول الله هستند. اینها امانت هستند. اگر حسنین کشته شوند نسل رسول الله از بین می رود. در ادامه حضرت به محمد حنفیه فرمود تو دست من هستی و آنها چشم من. اگر سنگ به طرف چشم پرتاپ کنند دست مانع از اصابت آن به چشم می شود. بعد از این توضیحات حضرت، محمد حنفیه قانع شد و به جنگ ادامه داد.

در روایتی دیگر از جنگ صفین و علت پذیرش خواسته سپاهیان مبنی بر توقف جنگ و حکمیت، می گویند، از حضرت سوال کردند چرا پذیرفتی و به جنگ ادامه ندادی. (نقل به مضمون) حضرت فرمودند می خواستم به جنگ ادامه دهم اما دیدم اگر این کار را انجام دهم، از داخل سپاه به من حمله می شود و حسن و حسین برای دفاع از من وارد میدان خواهند شد و بیم آن می رفت که مسیر هدایت قطع شود.

بله. یکی از دلایل صلح امام مجتبی علیه السلام هم همین است. هم به خاطر حفظ جان خودشان و هم حفظ جان برادرش امام حسین و هم برای حفظ جان شیعیان. اگر امام حسن به جنگ با معاویه ادامه می داد، خودش، بردارش، حضرت عباس و برادرنش و همه شیعیان به شهادت می رسیدند و در نهایت تشیّع از بین می رفت. بنابراین پیامبر هم می خواست نسل اهل بیت حفظ شود و به همین دلیل اشاره مستقیم به جانشینان خود بعد از حضرت علی علیه السلام نکردند.

 نگرانی انصار از بیعت نکردن با مخالفان اهل بیت

به ماجرای سقیفه برگردیم. اشاره کردید به نقل تقطیع شده حدیث پیامبر توسط ابوبکر.

بعد از نقل این حدیث، انصار از نظر استدلالی سُست شدند و آن تیر خلاصی که به انصار خورد، استفاده مهاجرین از رقابت های اوس و خزرج بود. ابوبکر گفت چگونه می خواهید از بین خود جانشینی تعیین کنید در حالی که عده ای از شما از اوس هستید و عده ای از خزرج. بشیر بن سعد خزرجی دید که یکی دو سال بعد سعد بن عباده از دنیا می رود (چون سعد سن بالایی داشت) و در نهایت انصار حریف قریش نخواهند شد و بعدا قریش خواهد گفت شما اولین کسانی بودید که با ما مخالفت کردید و به همین خاطر دمار از روزگارتان درخواهیم آورد. پس بهتر است ما در بیعت با ابوبکر پیش قدم شویم چون اولین کسی که برای گرفتن خلافت پیش قدم شده، از خزرج بوده است.

وقتی بشیر بن سعد برای بیعت پیش قدم شد، از طرف اوس هم اُسید بن حُضیر و از طرف مهاجرین عمر بن خطاب برای بیعت اعلام آمادگی کردند. بعد از این بود که عده زیادی برای بیعت هجوم آوردند، به حدی که سعد بن عباده زیر دست و پا ماند. بنابراین در سقیفه سه نفر از مهاجرین در برابر ۳۰۰ نفر انصاری پیروز شدند. این پیروزی با استفاده از اختلاف در جبهه انصار و اشکال مبنایی آنها بود.

درواقع آن سه مهاجر از اشتباه انصار سوءاستفاده کردند.

بله. وقتی در سقیفه عده زیادی در حال بیعت با ابوبکر بودند، برخی افراد حاضر در جلسه گفتند پس علی بن ابی طالب چه می شود؟ اما این سوال را چرا همان ابتدا مطرح نکردید؟ چرا از همان ابتدا علی را مثل یک جبهه واحد، یاری نکردید.

 ابوبکر وقتی خطبه عقد پیامبر و عایشه خوانده شد، خودش را خلیفه دید

یک روایتی شنیدم که ابن عباس از پیامبر نقل کرده است. روایت این است که حضرت روزی در مسجد فرمودند همان گونه که من برای نزول قرآن قتال کردم، فردی از بین شما برای تاویل قرآن قتال خواهد کرد. عمر و ابوبکر از پیامبر می پرسند آن فرد یکی از ما دونفر هستیم؟ پیامبر می فرمایند نه. وصله کننده کفش. عده ای به بیرون از مسجد می روند و می بینند علی علیه السلام در حال وصله کردن کفش هایش است. یا مثلا تلاش برای ازدواج با دختر پیامبر. اینها گزاره های تاریخی نشان می دهد خلیفه اول و دوم از مدت ها قبل انگیزه جانشینی پیامبر را داشتند و برای زمینه سازی آن برنامه ریزی و تلاش می کردند. بنابراین می توانیم بگوییم که تلاش برای جانشینی خیلی قبل تر از سقیفه آغاز شده بو..

بله. ویلفرد مادلونگ در کتاب جانشینی حضرت محمد می گوید ابوبکر وقتی خطبه عقد پیامبر و عایشه خوانده شد، خودش را خلیفه دید. این چیزی نیست که ما به عنوان شیعه بیان کنیم.

مخالفت های آشکار مدعیان خلافت با پیامبر در موقعیت های مختلف

ازدواج پیامبر با عایشه در چه سالی انجام شد؟

سال اول یا دوم هجری. بنابراین ما فعالیت این گروه را که من از آن به عنوان حزب قریش تعبیر می کنم، از سال ها قبل از رحلت رسول خدا می بینیم و از جنگ خندق به بعد این اقدامات تشدید شد. اقدامات مختلفی هم انجام دادند.

مثلا در موقعیت های متعددی نشان دادند که می شود به پیامبر گوش نکرد. در ماجرای صلح حدیبیه با پیامبر علنی مخالفت کردند، حتی در اصل قضیه مخالفت کردند. عمر گفت شما گفتید خواب دیده ام که ما وارد مکه می شویم. اما وارد نشدیم و راهمان را بستند و صلح کردیم. خواب انبیا هم وحی است. آیا تو پیغبر نیستی؟

در همین باره ابراهیم بن سیّار نظّام معتزلی یکی از اشکالاتی که از خلیفه دوم نقل می کند همین است. می گوید انّهُ شَکَّ فی دینه فی یَومِ الحُدَیبیه. البته اشکالات را نقل می کند و نه اینکه لزوما این اشکالات را قبول داشته باشد.

 تدبیر پیامبر در اجرای صلح حدیبیه

علاوه بر این، به جزئیات متن صلح حدیبیه هم اشکال گرفتند. در متن صلح آمده بود هر کس از اهل مدینه مرتد شود و به اهل مکه بپیودند لازم نیست قریش او را تحویل مسلمانان دهد اما اگر از جانب مکه فردی مسلمان شود و به مدینه بیاید، پیامبر موظف است او را به مکه تحویل دهد. آنجا گفتند چه ننگی از این بالاتر است و شما چرا این را پذیرفتی.

در حالی که اگر صبر می کردند، تدبیر رسول الله را می دیدند. چون حضرت متن را به گونه خاصی نوشته بود. مثلا وقتی زنانی اسلام آوردند و به مدینه آمدند، حضرت فرمودند من نوشتم اگر مردانی اسلام بیاورند باید تحویل دهیم و بنابراین مشمول زنان نمی شود. وقتی مردانی مثل خالد بن ولید و عمر بن عاص به مدینه آمدند، حضرت گفتند من نوشتم مرد تکفل دیگری را تحویل می دهم، اما اینها آزادند و شامل اینها نمی شود.

تنها مصادیق این متن کودکان و بردگان بودند و حضرت به کودگان می گفتند هر وقت بزرگ شدی به مدینه بیا و برای بردگان هم می گفتند، من قول دادم اگر به مدینه بیایید شما را تحویل می دهم اما نگفتم اگر به جای دیگری بروید هم شما را تحویل خواهم داد. حضرت به این افراد پیشنهاد می کرد به یَنبُع در نزدیکی ساحل دریای سرخ بروند. با این تدبیر، پیامبر آن منطقه را به دومین مرکز اسلام تبدیل کرد. سپاه ۸ هزار نفری که حضرت برای فتح مکه آماده کردند، تعداد قابل توجهی از آن نومسلمانان ینبُع بودند.

بنابراین اینها درواقع آنجا به رسول الله که پیامبر خدا بود و همه چیزشان از او بود اطمینان نکردند و بر او خرده گرفتند. یا با سپاه اسامه نرفتند. یا در ماجرای روز پنج شنبه که حضرت می خواست وصیت خود را بنویسید، کاغذ و قلم نیاوردند و نسبت هذیان به ایشان دادند. اینها با این اقدامات در بین مردم جا انداختند که می شود با پیامبر هم مخالفت کرد و اتفاقی هم رخ نخواهد داد.

این ازجمله فعالیت های آنها بود تا بعدها اگر کسی گفت پیامبر علی بن ابی طالب را جانشین خود تعیین کرده است، بگویند این تشخیص ایشان بوده و ما نظر دیگری داریم.

 برنامه ریزی گسترده فرهنگی برای برای قداست زدایی از چهره پیامبر

درواقع به نوعی قداست زدایی از مقام و جایگاه رسول الله انجام دادند.

بله. مثلا اینطور مطرح کردند که پیغمبر فقط از امور اُخروی اطلاع دارد و در امور دنیا مثل سایر مردم است و برتری بر ما ندارد. در منابع اهل تسنن هم روایات متعددی با همین نگاه و معنا وجود دارد که پیغمبر عالِم به امور دنیا نیست.

مثلا در روایات اهل سنت آمده است، یک عرب بادیه نشین خدمت حضرت می آید و می گوید آیا بیماری واگیردار وجود دارد؟ حضرت می گویند نه. آن مرد عرب می گوید پس وقتی یک شتر مریض می شود و دیگر شترها از او این بیماری را می گیرند، علت چیست؟ حضرت در پاسخ می گویند آن شتر اولی از کجا مریض شد اگر واگیر باشد؟ می گویند این را همان حزب قریش ساختند که بگویند یک عرب بادیه نشین می داند که بیماری واگیردار وجود دارد اما پیغمبر نمی داند. بعضی هم از این روایت دفاع می کنند و می گویند منظور پیامبر این است که لزوما بیماری واگیردار نیست اما به نظر من این روایت را اگر در کنار مجموعه ای از روایات ببینیم به طور خلاصه می خواهند بگویند پیغمبر در امور دنیا نه تنها آگاه نبود بلکه معصوم هم نبود و عصمت در ابلاغ وحی و دین و شریعت است. البته در همان هم اشتباه سهوی را نسبت می دهند.

یک بار با یک فرد از اهل تسنن صحبت می کردم، گفتم شما می گویید حضرت یوسف به جای اینکه به خدا متوسل بشود به بنده خدا رو کرده و خدا مدت زندان او را 7 سال دیگر اضافه کرد. متاسفانه در سریال حضرت یوسف هم روایت شد در جالی که این خلاف نص قرآن است. علامه طباطبایی فرموده اند حضرت یوسف از مخلصین بود و خدا فرموده شیطان در مخلصین اصلا راه ندارد. می خواست خبر بدهد که یوسف بیگناه در زندان است، شیطان این خبر را از یاد او برد نه اینکه از یاد یوسف ببرد که به جای توسل به خدا به بنده خدا متوسل شده است.

یعنی درخواستی که حضرت یوسف به آن زندانی کرد و گفت من را نزد پادشاه سفارش کن، اشتباه و گناه نبود.

خیر. مشکلی نبود. اگر شما در چاه باشید، فردی به بالای چاه بیاید، شما می گویید خدا من را نجات بده. بعد وقتی یک نفر به بالای چاه می آید، از او کمک نمی خواهید و می گویید فقط خدا باید من را از چاه بیرون بیاورد؟ شما از خدا درخواست کمک کردید و خدا آن فرد را به بالای چاه فرستاد تا به شما کمک کند. حضرت یوسف هم در زندان بود و نهایت توکل و توسل را هم داشت. خدا مسبب الاسباب است و به همین خاطر به کسی که با فرمان پادشاه آزاد می شد گفت به پادشاه بگو من بیگناه در زندان هستم. اما وقتی که او می خواهست به پادشاه بگوید، شیطان از یادش برد.

حالا از بحث دور نشویم، من به آن مسلمان سنی مذهب گفتم ما اینها را درباره حضرت یوسف قبول نداریم. او گفت ما انبیا را به آن شکل معصوم نمی دانیم چون انبیا را بشر می دانیم و حتی رسول خدا هم مثل حضرت یوسف و دیگر انبیا بشر است و سهوا خطا می کند. گفتم خطای انبیا را خطای بشری می دانید یا شیطانی؟ گفت نستجیر باالله، بشری می دانم. گفتم خدا می فرماید فَأَنسَاهُ الشَیطَان؛ این خطای بشری نیست. گفت قبول کردم.

حالا شما درباره پیامبر ببینید نسبت هایی که در کتب اهل سنت است آیا خطای بشری است یا دامنه آن خیلی وسیع تر است و چگونه عده ای حیا نمی کنند و این مطالب را به حضرت رسول نسبت می دهند.

رفتار خلیفه دوم در قبال سند تاییده شده توسط پیامبر

این نسبت دادن مطالب خلاف واقع به پیامبر از دوران خلیفه اول آغاز می شود و به عنوان یک سنت ادامه پیدا می کند.

بله. این یک برنامه فرهنگی قداست زدایی از پیامبر بود چون خلفای بعد از پیامبر نمی توانستند خودشان را به مقام الهی پیامبر برسانند، جایگاه پیامبر را در نزد افکار عمومی پایین آوردند زیرا وقتی می گویید ما خلیفه رسول الله هستیم باید یک نسبتی بین آنها و رسول خدا باشد والّا مردم می گویند رسول الله کجا و شما کجا.

می گفتند رسول الله اجتهاد می کرد، پس من هم اجتهاد می کنم. در کتب اهل سنت جزء مناقب و فضائل خلیفه دوم این روایت را ذکر کرده اند که فردی خدمت خلیفه دوم می رسد و می گوید فلان زمین برای من است. اما خلیفه می گوید این زمین جزء اموال حکومت است. آن فرد می گوید من سند دارم. خلیفه در جواب می گوید فردا آن سند را بیاور. روز بعد سندی را به خط یکی از صحابه و مهر مخصوص پیامبر می آورد که طبق آن، زمین به آن فرد تعلق دارد. خلیفه سند را به زمین می اندازد و روی آن می ایستد و می گوید خبر ندارید که پیامبر از دنیا رفت؟ الان من می گویم که این زمین برای حکومت است.

در منابع اهل سنت این اقدام را خلیفه دوم را تمجید می کنند و می گویند این جزء فضائل ایشان است چون در حکومتش حتی ملاحظه پیامبر را هم نمی کرده و آن چیزی که صلاح حکومت و امّت بوده را ملاک قرار می داده است.

این روایات و اقدامات درواقع تلاش برای عبور از پیامبر است و اینکه خلفا هم می توانند اجتهاد کنند کما اینکه رسول الله هم در امور دنیا اجتهاد می کرد. حتی این اجتهاد در امور دینی هم تسری پیدا کرد. نمونه اش انواع سنت هایی است که ایجاد کردند. مثل دست بسته نماز خواندن و نماز مستحبی به جماعت خواندن.

 تغییر و تحریف نماز در دوران سه خلیفه اول

روایت است که وقتی امیرالمومنین پیش از آغاز جنگ جمل، در سپاه خود نماز خواند، عده ای می گویند این نماز ما را به یاد نماز پیامبر انداخت. پیامبر اینگونه نماز می خواند. این نشان می دهد در طول دوران سه خلیفه اول، حتی در نماز هم بدعت ایجاد شده بود. حتی آداب نماز هم تغییر کرده بود.

دقیقا. در روایت دیگری آمده است وقتی امیرالمومنین به کوفه می آید، ابوموسی اشعری در نماز جماعت به حضرت اقتدا می کند. بعد از اتمام نماز می گوید ذکرنا صلاه رسول الله. یعنی ما را به یاد نماز پیامبر انداختید.

اینجا این سوال پیش می آید، وقتی ابوموسی اشعری می گوید ما را به یاد نماز پیامبر انداخت، منظور حال روحانی نماز پیامبر است یا آداب و شکل ظاهری نماز پیامبر؟

هر دو. از برخی روایات اینگونه برداشت می شود که شکل نماز هم تغییر کرد بود. فکر می کنم همین ابوموسی است که می گوید که اگر علی در عمرش عملی نکرده باشد جز احیای تکبیرتین بین سجود، همین برایش کفایت می کند چون ما این را ترک کرده بودیم. تازه این تکبیر بین دو سجود مستحب است.

حالا می رسیم به اینکه موفعیت که سران اوس و خزرج عمدتا با ابوبکر بیعت می کنند. حالا آنهایی که می پذیرند چون اما سعد بن عباد نمی پذیرد و با حال بد از مجلس بیرون برده می شود و فردی هم مثل حباب بن منذر هم شمشیر می کشد. گفت وگویی با خانم فرهمندپور در همین باره داشتم. ایشان معتقدند بودند علت اینکه برخی از انصار که شیعه اعتقادی هم بودند اما در گام اول واکنش جدی نشان ندادند این بود که فکر نمی کردند این تصمیم گرفته شده و اتفاق رخ داد در سقیفه جدی باشد اما به تدریج و با رفتن افراد به مسجد و اعلام نتیجه سقیفه و استقبال عثمان بن عفان به فضا عوض شده و موضوع جدی می شود. به صورت مشخص از می خواهیم این سوال را پاسخ دهیم که چه شد که نتیجه سقیفه جدی شد؟

یک بخشی که مبتنی بر همان تشخیص غلط و نشناختن شرایط بوده است. همان تشخیص غلط انصار مبنی بر اینکه چون نمی گذارند علی بن ابی طالب جانشین پیامبر شود، چاره ای نیست که ما خودمان جانشین شویم و قدرت را به دست بگیریم. یک بخشی هم از روی ترس است. تصور می کردند اگر بیعت نکنند با آنها مقابله خواهد شد. یک بخشی هم قطعا اجبار است. قبیله بنی اسلم قبیله ای بود که در مسیر هجرت پیامبر از مکه به مدینه، قبل از ورود پیامبر به مدینه اسلام آوردند. این قبیله بیرون از مدینه بود و در نهایت در همان دوره حیات پیامبر به حزب خلفا پیوستند.

قبیله بنی اسلم به بهانه تهیه ارزاق وارد شهر مدینه شدند و ماندند و وقتی نتیجه سقیفه مشخص شد، همه شهر را محاصره کردند.

شمشیرکشی قبیله بنی اسلم در دفاع از نتیجه سقیفه

از قبل، بین آنها و این قبیله هماهنگی شده بود؟

بله. ابوبکر از آنها خواسته بود که بیایند. از مردان همین قبیله بنی اسلم، سر هر کوچه یک فرد با شمشیر می ایستد تا هر اعتراض و مخالفتی را سرکوب کند. به اجبار همه باید بیعت می کردند و کسانی که از بیعت ممانعت می کردند، به زور دست او را می گرفتند و به دست خلیفه اول می مالیدند.

در آثار اهل تسنن و بزرگان هست که در انتخاب خلیفه اول هیچگونه اجماعی نبود و بلکه به زور و اکراه بود. ازجمله قاضی عبدالجبار معتزلی می گوید علی که بیعت نکرده بود، شمشیر زبیر را هم شکستند و برخی صحابه را هتک حرمت کرده و مردم را هم اجبار به بیعت کردند. اینکه بعضی صاحب نظران اهل سنت و شیعه گفتند سقیفه نوعی دموکراسی بود، بسیار اشتباه است. البته با این هدف که بخواهند دموکراسی را زیر سوال ببرند و برخی هم منظر مثبت گفته اند. در حالی که سقیفه کودتا بود. دموکراسی یعنی نظر مردم و رای مردم باشد.

 اهل سنت هیچگاه سقیفه را به منزله بیعت عمومی تلقی نکردند

مثل هجومی که مردم به خانه امیرالمومنین می آوردند و درخواست بیعت با ایشان می کنند.

بله. جالب است که در مبانی اندیشه سیاسی اهل تسنن هیچ وقت سقیفه را به منزله بیعت عمومی در نظر نگرفته اند. یعنی می گویند سقیفه بیعت اهل حل و عقد است. نه حتی خبرگان، بلکه خبرگانِ خبرگان. تازه همه آنها هم بیعت نکردند. 5 نفر از اهل حل و عقد با ابوبکر بیعت کردند. می گویند همین کافی است. حتی غزالی می گوید یک نفر از اهل حل و عقد با خلیفه مورد نظر بیعت کند، کفایت می کند.

اهل حل و عقد چه کسانی هستند و چه ویژگی هایی باید داشته باشند؟ صحابی پیامبر باید باشند؟

بزرگان صحابه. مثلا افراد تاثیرگذار در مردم و افراد جاافتاده و صاحب نفوذ. به غزالی اعتراض کردند و گفتند این را از کجا آورده ای؟ گفت عُمر به عباس گفت دستت را بیاور تا با تو بیعت کنم و عباس قبول نکرد. می گوید همین کار عُمر نشان می دهد یک نفر هم قدرت این را دارد. آن 5 نفر هم از نظر اهل سنت، عمر بن خطاب، ابوعبیده جراح، بشیر بن سعد و اُسید بن حُضیر و یک نفر دیگر که الان به یاد ندارم.

منظور اینکه هیچ وقت اهل سنت سقیفه را بیعت عمومی در نظر نگرفتند. می گویند راه دیگر تعیین خلیفه استخلاف است که عمر را ابوبکر تعیین کرد. می دانید که یکی از اشکالات مشهور درباره عدم تعیین جانشین توسط رسول الله، این است که با این روایت اهل سنت، ابوبکر افضل از رسول الله بود چون رسول الله رفت و امت را رها کرد اما ابوبکر جانشین تعیین کرد. البته این را شیعیان به مزاح بیان می کنند چون بعد از ابوبکر استخلاف را می پذیرند اما می گویند پیامبر برای خود جانشین تعیین نکرد. می گویند سومین راه را انتخاب خلیفه شورا است.

هدف از تشکیل شورای 6 نفره انتخاب عثمان به خلافت بود 

همانند شورایی که عمر بن خطاب تعیین کرد؟

بله، اما می دانید که شورایی عمر تعیین کرد، صوری بود چون دستور داد از بین این 6 نفر اگر آرا 5 به یک شد، آن یک نفر را بکشید، اگر ۴ نفر به دو نفر شد، آن دو نفر را بکشید، اگر سه به سه شد، هرکدام که عبدالرحمن بن عوف در بین آنها بود، برنده است که عبدالرحمن هم فامیل عثمان بود. برای اجرای این دستور، افراد با شمشیرهای آماده بیرون جلسه شورا ایستاده بودند.

این نکته ای که شما بیان کردید اغلب در روایت جلسه شورای شش نفره بیان نمی شود.

چرا. به طور مشخص یک بار در بیان کردم. اما منظور اینکه تعیین خلیفه به وسیله شورای ۶ نفره یک روش صوری برای انتخاب خلیفه بود.

برخی می گویند اگر عمر بن خطاب شورای 6 نفره تعیین نمی کرد، فضای عمومی جامعه به گونه ای بود که بلاشک امیرالمومنین به عنوان جانشین پیامبر تعیین می شد. یعنی به خاطر اینکه حضرت انتخاب نشود، عمر شورای ۶ نفره تعیین کرد.

اصلا اعضای شورای را به گونه ای انتخاب کرد که نتیجه آن انتخاب عثمان باشد. مثلا عباس را در شورا راه نداد.

در اینجا یک نقل معروف وجود دارد و آن این است که اعضای شورا برای امیرالمومنین شرط می گذارند که حضرت به کتاب الله و سنت رسول الله و سیره شیخین عمل کند. امیرالمومنین کتاب الله و سنت رسول الله را می پذیرند اما سیره شیخین را نه. اما عثمان می پذیرد و به همین دلیل اعضای شورا در نهایت اکثریت به عثمان رای می دهند. حال این سوال پیش می آید که اگر به فرض محال، امیرالمومنین این شرط سوم را هم می پذیرفت، آنها ایشان را انتخاب می کردند؟

نه. قید دیگری می گذاشتند. صحنه کاملا طراحی شده بود.

یعنی معتقدید مشکل فراتر از پذیرش شرط سوم بود.

بله. اینها بازی خوردن است چون همه چیز از قبل طراحی شده بود. یکی از لعن هایی که آل بویه بر دیوارهای بغداد نوشته است این است که لعنت خدا بر کسی که عباس را در شورا تعیین نکرد. عباس عموی پیامبر بود و محترم و بزرگ و شیخ بنی هاشم بود. شاید اگر به عنوان یکی از اعضای شورای ۶ نفره تعیین می شد، کفه ترازو به نفع امیرالمومنین سنگین تر می شد.

روش بعدی تعیین خلیفه از نظر اهل سنت، بیعت عمومی است که در اینجا به شیوه ای که امیرالمومنین به خلافت رسید، استناد می کنند. روش بعدی را صلح می دانند مثل صلح امام حسن و بعد می گویند الحق لمن غلب. یعنی هر کسی که غلبه کرد و به زور خلافت را تصاحب کرد.

 تئوری واحد شیعه برای تعیین جانشین پیامبر

خیلی عجیب است که روش های تعیین خلیفه اینقدر متکثر می شود.

مساله اینجاست که شیعه در تعیین جانشین پیامبر تئوری محور است اما آنها از عمل، تئوری می سازند. چون مبنای پیشینی ندارند. مثلا اغلب اهل سنت معتقدند پیامبر جانشین تعیین نکرد اما سلفی ها این را قبول ندارند و می گویند پیامبر جانشین تعیین کرد و آن شخص، ابوبکر بود.

ابن سعد در کتاب طبقات 11 حدیث از پیامبر به نقل از عاشیه روایت می کند که همه این احادیث درباره جانشینی ابوبکر است. البته معلوم نیست اینها را عایشه گفته باشد. عجیب ترین روایتی که آورده است این است که وقتی پیامبر می خواست وصیت بنویسید به این علت مانع شدند که نخواستند وقت پیامبر گرفته شود چون همه می دانستند پیامبر می خواهد نام ابوبکر را به عنوان جانشین بنویسد. همه اینها را ابن سعد می آورد و بعد می نویسد حیف که عمر بن خطاب گفته است پیامبر برای خود جانشین تعیین نکرده است. یعنی حیف که از عمر نمی توانم عبور کنم اما سلفی ها عبور کرده اند.

بحث قاضی عبدالجبار و شیخ مفید هم سر این بود که او قاضی عبدالجبار مدعی بود پیغمبر ابوبکر را تعیین کرد. گفت پیغمبر در غدیر با قول خودش علی را تعیین کرد اما در آخر عمر با تعیین ابوبکر به امامت نماز با فعل خودش او را به عنوان جانشین تعیین کرد و هر عاقلی می داند که فعل بر قول ترجیح دارد. البته این را آنها مدعی هستند و ما قبول نداریم چون در آن لحظه پیامبر بیهوش بودند و عاشیه او را تشویق به امامت نماز کرد. اما شیخ مفید بلند شد و گفت استاد یک عرضی داشتم. گفت بفرمایید. شیخ مفید گفت اینکه عایشه با علی جنگیده است، فعل عایشه است ولی اینکه توبه کرده قول عایشه است و هر عاقلی می داند که فعل بر قول ترجیح دارد. پس عایشه کافر است. قاضی عبدالجبار کمی تامل کرد و از منبر پایین آمد و گفت انت المفید. از آنجا به محمّد بن محمّد بن نُعمان لقب مفید به شیخ داده شد. منظور اینکه آنجا هم دعوا بر سر این بود که پیامبر جانشین تعیین کرد و آن هم ابوبکر بود.

می خواهیم بحث را به چگونگی تثبیت خلافت برسانیم. اشاره به حضور قبیله بنی اسلم در مدینه و قراردادن هر نفر بر سر کوچه با شمشیرهای از نیام برآورده کردید. از سقیفه تا تثبیت قدرت چقدر زمان طی می شود؟

این یک روند تدریجی بوده است. در ابتدا 12 صحابی بزرگ در مسجد به ابوبکر اعتراض می کنند. سلمان فارسی به فارسی می گوید کردید و نکردید. یعنی این کار را کردید اما به هدف مطلوب نمی رسید. زبیر، ابوذر، سلمان، مقداد، عمار، حذیفه بن یمان و چند نفر دیگر حضور داشتند و اعتراض کردند. بنی هاشم هم زیر بار نمی رفت و اعتراض کرد و تحصنی که در بیت حضرت زهرا سلام الله علیها انجام می شود، افراد متحصن عمدتا از بنی هاشم و صحابه هستند.

تحصن معترضان به سقیفه در کجا بود؟

غیر از صحابه معروف، بنی هاشم از عدم توجه به دستور پیامبر برای تعیین علی بن ابی طالب به عنوان جانشین ناراحت هستند یا دنبال این هستند که چرا جانشین از تیره بنی هاشم خارج شد؟

ببینید، می توانیم بگوییم هر دو بوده است. سطح بصریت افراد متفاوت است. در نهایت آنهایی که سبک زندگی قبیله ای داشتند خیلی زودتر نتیجه سقیفه را پذیرفتند و آنهایی که اعتقادی بودند، سخت تر و دیرتر.

اینجا یک پرانتز را باز کنم. اینکه می گویند این همه آدم در خانه حضرت زهرا جا نمی شدند، کاملا اشکال واردی است اما جواب آن این است که آن جمعیت در خانه حضرت که در جوار مسجد النبی بود، نبودند. حضرت امیر در مدینه دو خانه داشت. یک خانه در کنار خانه پیامبر بود و بین این دو خانه پنجره ای بود و حضرت رسول با حضرت زهرا از آن پنجره صحبت می کرد.

یک خانه دیگری امیرالمومنین نزدیک قبرستان بقیع داشت که بزرگ تر بود. این خانه را یکی از انصار به حضرت هدیه کرده بود و حضرت امیر در زمان تحصن آنجا بودند و هجوم برای گرفتن بیعت به آن خانه انجام شد. آقای محمد الله اکبری بحث مفصلی درباره تعیین حدود خانه داشتند که در فضای مجازی هم منتشر شده است.

منظور اینکه اخذ بیعت یک روند تدریجی رخ داد. بیعت در مسجد و حضور قبیله بنی اسلم در شهر و بیعت اجباری، تلاش کردند نتیجه سقیفه به کرسی بنشیند.

با بیعت در مسجد، درواقع بنی امیه با ابوبکر بیعت می کند و به این جریان می پیودند.

بله. سعد بن عباده را هم به حوران شام تبعید می کنند و در زمان خلیفه دوم او را می کشند و بعد شهرت می دهند که جن ها او را کشتند. ابن ابی الحدید می گوید ما کسی را ندیدیم که عمر را متهم به کشتن سعد بن عباده کند. استاد ما آقای جعفریان در کتاب تاریخ خلفا می گوید خب تو ندیدی. چشمانت را باز می کردی و می دیدی که فلانی و فلانی و فلانی از اهل سنت می گویند عمر دستور قتل او را می دهد.

در نهایت جمع متحصنین در خانه امیرالمومنین و حضرت زهرا را با تهدید و هجوم متفرق می کنند و در آن مقطع اتفاق دیگری می افتد که نهایت بهره برداری را می کنند. چیزی که باعث می شود اهمیت انتخاب خلیفه و جانشین پیامبر برای مردم کاهش یابد، ماجرای مرتدان و انبیای دروغین است چون اصل مدینه و اصل اسلام را تهدید می کرد، افکار عمومی به آن سمت متوجه می شود. بنابراین آنها از این فرصت استفاده می کنند و چون در جنگ با مرتدان پیروز می شوند، در تثبیت قدرت شان خیلی موثر واقع می شود.

طبق فرمایش امیرالمومنین در نهج البلاغه، اصل دلیل بیعت حضرت در آن زمان، ماجرای مرتدان و پیامبران دروغین بود و حضرت در این جنگ همکاری می کند. برخلاف اینکه حضرت در فتوحات شرکت نمی کند.

جنگ با پیامبران دروغین و مرتدان مهم ترین عامل تثبیت قدرت خلیفه اول

جنگ با پیامبران دروغین را بیشتر توضیح دهید.

در اواخر عمر شریف پیامبر، اسود انسی در یمن ادعای نبوت کرد و بعد از رحلت حضرت هم مسیلمه کذاب، طلیحه و سجاح ادعای نبوت کردند و معروف شدند به 4 پیامبر دروغین. سجاح زن بود و با طلیحه ازدواج کرد. اینها علیه دولت مدینه سپاه تشکیل می دهند و در این شرایط عده زیادی مرتد می شوند.

یعنی در زمان پیامبر مسلمان بودند اما بعد از پیامبر از دین خارج شدند؟

بله. البته برخی ها واقعا مرتد شده بودند بعضی هم مرتد نبودند و ابوبکر آنها را مرتد محسوب کرد چون آنها ابوبکر را به عنوان خلیفه قبول نداشتند. می گفتند زکات به ابوبکر نمی دهیم اما آنها این را مساوی با این گرفتند که کلا زکات نمی دهد. البته گرایش ها متفاوت بود. برخی می گفتند زکات به حکومت نمی دهیم و خودمان زکات را توزیع می کنیم. بعضی می گفتند زکات را فقط به اهل بیت پیامبر می دهیم. ولی در نهایت ابوبکر بر همه اینها حکم مرتد بار کرد.

اما درمجموع واقعا مرتدان وجود داشتند و عده ای مرتد شدند. خطر مرتدان جدی بود و در بیان برخی اصحاب امیرالمومنین هم دیده می شود. بنابراین حضرت آمدند و بیعت کردند و باقی افراد معترض هم بیعت کردند و بعد از این ماجرا دولت خلیفه اول تثبیت شد. اما چون نتیجه این اتفاقات تثبیت حکومت خلیفه اول بود، باز هم این روند ادامه پیدا کرد.

جعل حدیث از پیامبر برای توسعه فتوحات

یعنی به راهبرد و استراتژی اداره جامعه تبدیل شد.

بله. بعد از ماجرای مرتدان و پیامبران دروغین، فتوحات آغاز شد و اسم آن را جهاد گذاشتند. برای همه افراد جامعه با هر سطح درخواست هم فکر کرده بودند. کسی که دنبال دین بود، گفتند برو اسلام را گسترش بده، کسی که دنبال پول بود، گفتند برو غنیمت جمع کن. کسی که شهوت ران بود، گفتند برو در جنگ شرکت کن و کنیز بگیر. جعل حدیث گسترده در این زمینه انجام شد.

مثلا فلان شهر جهنمی است، فلان شهر بهشتی است. اکثر این احادیث برای فتوحات است. فلان شهر باید از بین برود و به آتش کشیده شود. مثلا در حدیثی از پیامبر نقل شده است که قزوین دری است از درهای بهشت. چرا پیامبر باید چنین چیزی بفرمایند؟ 40 حدیث از پیامبر درباره فضائل قزوین را فقط یک راوی بیان کرده است. نباید به آن شک کرد. ابن ماجه قزوینی در کتاب سنن حدیثی از پیامبر درباره فضیلت قزوین نوشته است و ابن جوزی می گوید آدم زنا کند اما این حدیث جعلی را بیان نکند. به همین صراحت گفته است چون دروغ بستن به پیامبر گناه بسیار بزرگی است.

پیامبر هم فرمایش بسیار صریحی دارند درباره کسانی که حدیث جعل می کنند.

بله. درواقع این حدیث متواتر است. من کذب علی متعمداً فلیتبوأ مقعده من النار. (هر کسی از روی عمد بر من دروغ ببندد، حتما جایگاهش در آتش خواهد بود) علت این همه جعل حدیث برای قزوین این بود که این شهر قزوین پادگانی بود برای فتح گیلان. طرسوس ترکیه هم همین طور است. یکی از احادیث جعلی درباره این شهر این است که خدا اهل طرسوس را دو بار در روز می آمرزد. یک بار در روز و یک بار در شب. چون اهل طرسوس محافظان و فلان و بهمان هستند. بنابراین فتوحات استراتژی خلفا برای تثبیت قدرت است.

با این روش صحابه پیامبر هم که حضرت را دیده اند و مشی او را در شیوه حکومتداری مشاهده کرده اند، از مدینه دور می شدند و نمی توانستند به شیوه حکومت داری خلفا معترض شوند.

بله.

 ممنوعیت نقل حدیث از پیامبر در دوران خلیفه دوم

روایتی هست از اینکه عمر بن خطاب یک نفر از صحابه پیامبر را فرماندار کوفه می کند. هنگامی که فرماندار جدید می خواهد از مدینه به سمت کوفه برود، عمر هم با او همراه می شود و تا نیمه های راه این همراهی را ادامه می دهد. در نهایت وقتی که می خواهند از هم جدا شوند، عمر به او می گوید جایی که می روی مردمی هستند که پیامبر را ندیده اند و حدیث از پیامبر نشنیده اند. از خانه هایشان فقط صدای قرآن می شنوی. در کوفه حدیث از پیامبر نقل نکن و من در ثواب این کار با تو شریک خواهم بود. این نگرانی شدید خلیفه دوم از نقل حدیث از پیامبر را نشان می دهد.

بله. یک بار خلیفه دوم به کوفه می رود و می بیند مثل صدای زنبور از داخل خانه ها صدای قرائت قرآن می آید. می گوید همین را ادامه دهید مبادا حدیث ترویج کنید و حدیث جای کتاب را بگیرد. همیشه از نقل و ثبت حدیث واهمه داشتند.

عبدالله بن عمر فرزند خلیفه دوم فقط کاتب حدیث بوده است چون پیامبر تعدادی کاتب وحی و تعدادی کاتب حدیث داشته است. فردی با عبدالله بن عمر از مدینه تا شام همسفر می شود. می گوید با اینکه او کاتب حدیث بوده است، به خاطر ترس از پدرش، یک بار هم حدیثی از پیامبر نقل نکرد. روزی که عمر از دنیا می رود ابوهُریره سجده شکر می کند و می گوید کسی که نقل حدیث از پیامبر را ممنوع کرده بود، از دنیا رفت.

درمجموع روند تثبیت خلافت در قالب جنگ های رده و بعد فتوحات پیگیری می شود و پس از آن کار فرهنگی گسترده مانند ممنوعیت نقل از حدیث از پیامبر برای بر جای ماندن این روند انحراف در دستور کار قرار گرفت.

البته کارهایی هم برای جذاب نشان دادن خود از منظر معنوی هم انجام می داد. مثلا زهدی شدید که خلیفه دوم داشت بسیار مورد توجه بود. روایت هست که وقتی متوجه می شود سعد بن ابی وقاص در کوفه برای خود قصر ساخته است عده ای را مامور می کند که به کوفه بروند و قصر او را خراب کنند.

*مماشات خلیفه دوم با اشرافی گری بنی امیه

با این حال در برابر اشرافی گری معاویه در شام مماشات می کند. وقتی خلیفه دوم به شام می رود و می بیند معاویه در کاخ زندگی می کند، از او درباره علت این کار می پرسد. معاویه می گوید به خاطر عزت اسلام و در مواجهه با قیصر روم این کار لازم است و خلیفه دوم می پذیرد.

*چرا خلیفه دوم خود را مدیون بنی امیه می دانست

البته این پذیرش ظاهری است و علت اصلی این است که خلیفه دوم نمی خواست خود را با بنی امیه درگیر کند چرا که خود را مدیون آنها می داند. روایت هست که وصیت ابوبکر را عثمان می نویسد و در حین بیان وصیت وقتی خلیفه اول می گوید « و بعد از خودم...»، از حال می رود و در ادامه عثمان می نویسد، عمر بن خطاب را خلیفه کردم. عمر به همین خاطر احساس می کند عثمان که از بنی امیه است یک دینی به گردن او دارد. عثمان مشاور خلیفه اول و نزدیک ترین فرد به او بود.

به همین دلیل خلیفه دوم خود را مدیون عثمان و بنی امیه می دانست؟

و به همین خاطر وقتی خلیفه دوم به قدرت می رسد، مهمترین مناسب را به بنی امیه می دهد. فرماندهی سپاه را از خالد بن ولید می گیرد و به یزید بن ابوسفیان و می دهد و جانشین او را هم معاویه بن ابی سفیان قرار می دهد و همیشه هوای بنی امیه را داشت.

اما با انصار رابطه خوبی نداشت.

به انصار از بالا نگاه می کرد. درواقع خیلی هم عرب گرا بود. عزل خالد هم به خاطر تجاوز به زن مالک بن نویره بود؛ اما به خاطر این بود که به غیرت عربی اش برخورده بود نه به غیرت اسلامی. عهد می کند اگر خلیفه شد، اسیران جنگ های ردّه که عرب هستند را آزاد کند و همه را آزاد می کند. ولی موالی را آزاد نمی کند.

پایان پیام/